“Geen Woning, Geen Kroning”: de Kroningsrellen van 1980

Onder de leus “Geen woning, geen kroning!” gingen krakers en andere demonstranten massaal op 30 april 1980 de straat. De kroning van koningin Beatrix had van die dag een volksfeest moeten maken, maar 30 april ging de geschiedenisboeken in als de ‘Kroningsoproer’, de grootste rellen in Nederland sinds de Jordaanoproer van 1934. Er zouden honderden gewonden vallen, onder wie 101 politiemensen. Maar wat was de aanleiding voor de ‘kroningsrellen’, en hoe verliep de oproer?

Woningnood

In de jaren 70 was woningnood een groot probleem in Amsterdam. Veel mensen zochten een woning, terwijl er tegelijkertijd door speculerende huizenbezitters veel woningen leegstonden. Jongeren die geen woning konden vinden besloten daarom leegstaande panden te kraken. Tegelijkertijd ontstond er onrust door de stijgende werkloosheid en de plannen van het ministerie, dat ook over volkshuisvesting ging, om dure renovaties voor koninklijke paleizen door te voeren. Waarom gingen deze miljoenen niet naar betaalbare woningen om de woningnood te verhelpen?

Tanks in de Vondelstraat

De verhouding tussen de overheid en krakers verhardde in de jaren 70 steeds meer. Krakers barricadeerden leegstaande panden en de politie probeerde hardhandig en snel de krakers weer uit de huizen te zetten.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Op 3 maart 1980 werd een confrontatie tussen krakers en de Amsterdamse politie erg grimmig nadat door de politie, de Amsterdamse burgmeester Polak en verschillende ministers besloten werd Leopard-tanks en pantservoertuigen in te zetten. Een pand op de hoek van de Vondelstraat en Eerste Constantijn Huygenstraat werd gekraakt en rondom het pand werden metershoge barricades opgegooid. Het gebouw was dusdanig goed gebarricadeerd dat de politie zich genoodzaakt zag tanks en ruim duizend manschappen in te zetten.

Er werd echter besloten om, vanwege ‘het revolutionaire karakter van de situatie' en de structurele aard van het woningnood probleem, de krakers niet uit het pand te halen. Het grootste probleem waren de opgeworpen barricades. Deze wegversperringen blokkeerden doorgaande verkeersroutes in Amsterdam. Het pand zou niet ontruimd worden, maar de barricades moesten verdwijnen. Tegelijkertijd wilden de autoriteiten laten zien dat zij het gezag waren.

Het grimmige beeld van tanks in de Amsterdamse straten werd een nederlaag voor de autoriteiten. De Amsterdamse gemeenteraad weigerde het beleid van burgemeester Polak goed te keuren. Voor de krakers werd één ding duidelijk; verzet tegen de overheid werkte!

De Nationale Kraakdag

Sinds de gebeurtenissen van 3 maart hing er een broeierige sfeer in Amsterdam. Maar met het relatieve succes van 3 maart in het achterhoofd, zagen krakers de inhuldiging van koningin Beatrix op 30 april 1980 als dé aangelegenheid om aandacht te vragen voor de onverminderd hoge woningnood. Hoe kon de overheid miljoenen guldens uitgeven aan de renovaties van koninklijke paleizen terwijl de woningnood zo hoog was?

30 april 1980, de dag van de inhuldiging, werd uitgeroepen tot ‘Nationale Kraakdag’. Er moest zoveel mogelijk gekraakt worden, met als boodschap “stop de verspilling en denk eens aan de meest essentiële noden van de bevolking.” Er werd gepland om om twee uur vanaf het standbeeld van de Dokwerker te demonstreren. Affiches werden verspreid met de boodschap “helmen en stokken” meenemen. Het doel was duidelijk; de leus “Geen woning, geen kroning” waarmaken.

30 April 1980

Op 30 april was het prachtig weer. Veel zon en weinig wind. Op de landelijke radiozender Hilversum 2 begon journalist Hanneke Groenteman de uitzending met “Het is fantastisch weer hier in Amsterdam. Weer om te kraken, weer om te demonstreren, ik vind het rottig weer om te kronen.” Daarmee was de toon gezet.

De ongeregeldheden begonnen al ruim voor de geplande demonstratie vanaf de Dokwerker om 2 uur. ’s Ochtends bezetten krakers een leegstaand pand op de hoek van de Kinkerstraat en Bilderdijkstraat. De kraakactie mondde uit in een veldslag tussen de mobiele eenheid en krakers. De politieleiding had als doel gesteld om de tramlijnen vrij te maken, maar door gebrekkige communicatie was dit onduidelijk voor de ME, die tot ontruiming van het pand overging. De eerste charges waren al met harde hand uitgevoerd toen de boodschap duidelijk werd. De krakers wisten met een stoorzender vanuit het kraakpand ‘De Groote Keijser’ de communicatie van de politie flink te verstoren. Het gewelddadige optreden van de politie zou het begin van een escalatie tot een ‘stadsoorlog’ zijn.

De Slag om de Blauwbrug

Om 2 uur begon de geplande demonstratie bij de Dokwerker, vlak bij het Waterlooplein. Een grote groep van ‘Autonomen’, krakers, andere linkse jongeren en een deel van de harde kern van Ajax, de F-Side, stonden klaar om naar de Dam te trekken. De groep was goed georganiseerd en velen waren bewapend met helmen en stokken. Gedurende de dag zou deze groep in grootte toenemen door velen andere 'gewone' burgers, die zich lieten meeslepen in de woede en het geweld van het moment.

De politie, die met ruim 5.000 agenten vanuit verschillende delen van Nederland aanwezig was in Amsterdam, probeerde koste wat het kost te voorkomen dat de demonstranten de Dam zouden bereiken. De groep demonstranten bewoog zich richting de Blauwbrug, waar “de slag om de Blauwbrug” uitbrak. Door de geplande verbouwing van het nieuwe stadhuis bij het Waterlooplein lag er allerlei bouwmateriaal voor de hand, waar de demonstranten gretig gebruik van maakten.

Terwijl de slag om de Blauwbrug nog bezig was, konden sommige demonstraten via andere bruggen hun weg naar de Dam vinden. Voor de politie kon dit een doemscenario worden. Als de demonstranten de Dam bereikten, kwam de inhuldiging in de Nieuwe Kerk in gevaar. Halsoverkop trachtten ME-pelotons de Dam te bereiken, terwijl demonstranten dit probeerden te voorkomen door fietsen voor de ME-busjes te gooien.

Omdat de ME-pelotons nog onderweg waren, lag de verdediging van de Dam nu in handen van een veertigtal ‘gewone’ agenten. Als het hen niet zou lukken de oprukkende demonstranten tegen te houden, zou een dramatisch scenario kunnen uitbreken. Rondom de Dam lagen scherpschutters op daken klaar. In de Nieuwe Kerk stonden de zwaarbewapende Brigade Speciale Beveiligingsopdrachten, de antiterreureenheid van de marechaussee en de grote hoeveelheden persoonlijke beveiligers van de hooggeplaatste gasten te wachten. Als de verdedigingslinie rond de Dam verbroken zou worden, zou er vrijwel zeker geschoten worden.

Wonderbaarlijk genoeg respecteerden de aankomende demonstranten de linie van de veertig straatagenten in de Damstraat. Ondanks dat de relschoppers met relatieve eenvoud door de linie hadden kunnen breken, escaleerde het geweld pas weer toen ME-pelotons de agenten kwamen ondersteunen.

Ondertussen moest de ME op de Blauwburg, na drie kwartier van hevige gevechten, de slag opgeven. De ‘overwinnaars’ van de slag voegden zich nu bij de demonstranten in de Damstraat, of trachtten via het Rokin naar de Dam te komen.

Zowel op het Rokin en de Damstraat woedde een hevige strijd. Auto’s werden in de brand gezet, ruiten sneuvelden en er werd met allerlei voorwerpen naar de politie gegooid. De politie reageerde op haar beurt met traangas en charges. Het Rokin stond blauw van de rook en het traangas. ME-wagens raakten zwaar beschadigd.

De huldiging van Beatrix

De huldiging, die om drie uur begon, ging inmiddels van start. De vele hooggeplaatste gasten uit binnen- en buitenland zaten allesbehalve rustig in de Nieuwe Kerk. Geleidelijk aan konden de gasten de sirenes, helikopters en strijdgewoel dichterbij horen komen.

Reservepelotons en Agressie

Om de vermoeide ME te verlossen, werden reservepelotons van de ME uit Utrecht, Den Haag en Alkmaar opgeroepen. Maar door miscommunicatie kwamen niet alle reservetroepen op de juiste locatie aan. Tegelijkertijd was de tegenstand van de demonstranten zo heftig dat de moegestreden ME op sommige plekken besloot zelf ook maar met stenen te gaan gooien.

Toch wisten de demonstranten niet verder te komen dan de linie rondom de Dam. De inhuldiging kon ononderbroken doorgaan.

Maar pas tegen de avond kreeg de politie echt de overhand. De politie begon toen gebruik te maken van het later verboden CS-gas. Het mengsel van traan- en braakgas bleek effectief tegen de relschoppers. Politieagenten reageerden daarna 's nachts hun agressie over de ondergane vernederingen en verliezen gedurende de dag, af op demonstranten op en rond het Leidseplein.

De winnaars van een stadsoorlog

De krakers hadden de leus “Geen woning geen kroning” niet kunnen waarmaken; koningin Beatrix was ingehuldigd. Daarentegen was het doel om ‘aandacht voor de woningnood’ te krijgen zonder meer gelukt, maar weinig Nederlanders was het nieuws over de enorme chaos en rellen ontgaan.  Maar deze aandacht was niet enkel positief. Door de heftige rellen nam de steun die de krakersbeweging onder de bevolking genoot af. Tegelijkertijd radicaliseerde de beweging in de jaren na de Kroningsoproer. Veel actievoerders gingen zich daarom na de rellen van 30 april steeds meer richten op andere doelen, zoals het verzet tegen kernenergie of militarisme.

De politie zou haar tactieken na de kroningoproer sterk aanpassen. De focus kwam meer te liggen op opsporingseenheden die relschoppers zo snel mogelijk opsporen en arresteren.

Al met al bedroeg de schade van de Kroningsoproer 7,5 miljoen gulden, tegenwoordig zon 16 miljoen euro. Honderden mensen raakten gewond. De politie wist de huldiging van koningin Beatrix door te laten gaan, tegelijkertijd kreeg de woningnood meer aandacht dan ooit, maar een echte winnaar kende deze ‘stadsoorlog’ niet.

Bronnen:

• Andere Tijden: Oranje en het oproer
• Andere Tijden: De Vondelstraat
• Andere Tijden: Chaos rond de koningin
• De Groene Amsterdammer: Tanks tegen de woningnood
• Het Parool: 'Een complete veldslag': dit schreef Het Parool over krakersrellen in de stad
• Het Parool: Geen woning, geen kroning
• Trouw: 'Dit is niet normaal, dit is een oorlog'
• Ons Amsterdam: Afgezoend

Afbeeldingen:

• Afbeelding 1:"Geen Woning, Geen kroning" op schutting Haarlemmer Houttuinen, 26 maart 1980. Koen Suyt, Anefo. Nationaal Archief. [Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 2: Politie en leger met pantserwagens en tanks ruimen barricaden op in Vondelbuurt, 3 maart 1980. Rob Bogaerts, Anefo. Nationaal Archief. [Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 3: Mobiele eenheid bij de Slag om de Blauwbrug, 30 april 1980. Hans van dijk, Nationaal Archief. [Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 4: Rookbom ontploft tussen leden van de Mobiele Eenheid, 30 april 1980. Hans van Dijk / Anefo. Nationaal Archief. [Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication] via Wikimedia Commons