Historische achtergrond van de uitdrukking: ‘ziekte komt te paard en gaat te voet’

De betekenis van de uitdrukking ‘ziekte komt te paard en gaat te voet’, laat zich raden. Ziek worden, gaat vaak snel, maar genezen en uitzieken duurt veel langer. Deze uitdrukking is al oud, in de zestiende eeuw werd het al in het Nederlands gebruikt, maar de gedachte was waarschijnlijk al in de oudheid bekend.

Oude uitdrukking in veel talen bekend

Dat de uitdrukking ‘ziekte komt te paard en gaat te voet’ waarschijnlijk al uit de oudheid stamt, blijkt uit het feit dat de uitdrukking in verschillende Europese talen voorkomt. In het Engels is de uitdrukking Sickness comes on horseback, but goes away on foot bekend en in het Frans bestaat de uitdrukking Les maladies viennent à cheval, en s’en retournent à pied. Alle drie maken ze gebruik van exact dezelfde metafoor in exact dezelfde volgorde. Reizend per paard ga je sneller dan te voet. Ziek worden kan snel gaan en wordt vergeleken met te paard komen. Genezen en helemaal uitzieken kan soms een tergend lang proces zijn en dat wordt daarom vergeleken met langzaam reizen te voet. Ook in het Duits is de uitdrukking bekend, al is die net een beetje anders: Krakheit kommt vierspännig und zieht einspännig ab. Vertaald: ziekte komt met een vierspan [vier paarden voor een koets] en vertrekt met een enkel span, een paard voor de koets. Dat een uitdrukking op bijna dezelfde manier in vier talen voor komt, zou kunnen betekenen dat er een gemeenschappelijke voorouder is. Dat zou bijvoorbeeld het Latijn kunnen zijn, dat via de Romeinen zich door grote delen van Europa verspreidde, maar zeker is dat niet.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Goedthals en Vondel

De Nederlandse vertaling van de uitdrukking, komt voor het eerst door in teksten uit de zestiende eeuw. In 1568 beschreef Frainçois Goedthals de uitdrukking in zijn Les proverbes anciens Flamengs et François correspondants de sentence les uns aux autres als ‘Sieckten comen te peerde en gaan te voette wech’.

Sindsdien zijn er varianten op de uitdrukking ontstaan, waarbij meestal het algemene ‘ziekte’ wordt vervangen. Bijvoorbeeld door de naam van een ziekte, of door termen als ‘pech’ en ‘ongeluk’, ‘een slecht imago’, of iets anders dat toepasselijk is op de situatie. Op die manier verwerkte Vondel de uitdrukking ook in zijn werk:

Men zag nooddruftigheid, noch gunst, noch ongunst aan.
Gemak noch ongemak. D’ een komt te voet aanstreven,
Een ander van ’t gebergt den landstroom afgedreven.
D’ een spoedt te wagen, en een ander rijdt te paard.
- uit Jonannes de Boetgezan (3e boek) 

Een andere ‘variant’ op de uitdrukking, draait alles juist om: Vertrouwen komt te voet en gaat te paard. Deze uitdrukking maakt gebruik van dezelfde metafoor, maar draait het proces om. Vertrouwen bouw je langzaam op, maar kan in een oogwenk verdwenen zijn. 

Spreekwoorden – hoe zit het ook alweer?

Wij maken deze rubriek in samenwerking met Van Dale. De meeste informatie halen we uit het Van Dale Spreekwoordenboek, samengesteld door Dikke Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon. Daarin staan alle gangbare Nederlandse en Vlaamse spreekwoorden vind én hun geschiedenis, in woord en beeld.