Ragnarok: einde der tijden of spirituele doorstart?
De legende van Ragnarok behoort tot de beroemdste verhalen uit de Noorse mythologie. Weinigen weten echter wat de Vikingen zelf verstonden onder deze apocalyptische mythe. Hoe stelden de oude Noormannen zich het onvermijdelijke einde der tijden daadwerkelijk voor?
In de Noorse mythen begon het einde van de wereld met sneeuw. De komst van een lange, verschrikkelijke winter - die door de Noormannen werd omschreven als de Fimbulwinter - zou de aarde in haar geheel verzwolgen onder een deken van ijs, neerslag, en duisternis. Ook de menselijke beschaving zou de crisis van de Fimbulwinter niet overleven: in de donkere dagen die zouden volgen op de hevige sneeuwval, keerde broer zich tegen broer, zoon tegen vader, en moeder tegen dochter. In de anarchie die volgde, zouden de samenlevingen van de aarde spectaculair ten einde komen.
Naast de vernietiging van de menselijke beschaving, zou de Fimbulwinter leiden tot catastrofale rampen. En alsof dat nog niet erg genoeg was, zouden allerlei mythische wezens het allemaal nog erger maken. Zo zouden de wolven Skoll en Hati slagen in hun lange queeste om de zon en de maan te verslinden, waarna het licht van de wereld definitief werd gedoofd. Ook werd de aarde geteisterd door een reeks aardbevingen van ongekende intensiteit. De enorme wolf Fenrir zou ontsnappen uit zijn ketenen, en de reuzenslang Jörmungandr zou opdoemen uit de diepe zeeën waarin hij zich tot dan toe had schuilgehouden. En zelfs Yggdrasil - de tijdloze wereldboom in het centrum van de kosmos - zou bezwijken onder de rampen van de Fimbulwinter.
Het verraad van Loki
Nadat de aarde - of, zoals de oude Noormannen deze noemden, Midgard - overstroomd was geraakt, zou de god Loki opstaan tegen zijn mede-goden, en als kapitein van het schip de Naglfar koers zetten naar het goddelijke koninkrijk Asgard. Dit afschrikwekkende schip was gemaakt van de vinger- en teennagels van overleden mannen en vrouwen, en werd bemand door bonte verzameling van woeste ijsreuzen: de angstaanjagende Jotun. Loki navigeerde de Naglfar vervolgens over de zeeën die het oppervlak van de aarde hadden ingenomen, en spande zich in om het Noorse pantheon definitief ten val te brengen.
Tegelijkertijd zou de bezeten Fenrir met open mond over het overgebleven aardoppervlak rennen. Hij verslond hierbij alles en iedereen die in zijn pad stond, terwijl de reuzenslang Jörmungandr zijn dodelijke gif over Midgard uitstortte. Niets, maar dan ook niets, zou de vernietiging van Ragnarok bespaard blijven.
De ondergang van de goden
De hemel zou in tweeën worden gespleten, en uit het ontstane gat zouden de vuurreuzen uit het vulkanische Muspelheim neerdalen. Onder aanvoering van hun leider Surtr, die met zijn brandende zwaard dood en verderf zou zaaien, marcheerden de ontketende reuzen naar de thuiswereld van de goden: het roemruchte Asgard. Eenmaal daar aangekomen, maakten Surtrs troepen korte metten met de legendarische regenboogbrug die Asgard verbond met de rest van het universum.
De reactie van de goden bestond uit een oorlogsverklaring tegen hun gezworen vijanden: de vuurreuzen uit Muspelheim, de verrader Loki, en de angstaanjagende wolf Fenrir. In de veldslag aan het einde der tijden zou de oppergod Odin de degens met de woeste wolf moeten kruisen, maar zijn strijd zou tevergeefs zijn: de Alvader ging ten onder aan de brute kracht van de wolf. Zijn dood zou vervolgens worden vergolden door de godenzoon Vidar, die zijn gesneuvelde vader met het bloed van Fenrir zou vergelden.
Zo zou het gevecht voortduren, totdat de grond de strijd niet langer kon verdragen. Het lot van de kosmos werd bezegeld door de ineenstorting van de aarde in de zee. En aan het einde der tijden, aan het einde van de wereld, zou niets overblijven dan oneindige leegte. De oude wereld werd vergeten in deze leegte, en zou plaats maken voor een nieuw begin van de kosmos. In andere, oudere vertellingen van het Ragnarok-verhaal was het einde van het universum wel definitief, en vond geen wedergeboorte plaats.
Spirituele doorstart
Het bestaan van twee verschillende versies van het Ragnarok-verhaal is opvallend. Volgens Daniel McCoy - schrijver van een boek over de Noorse mythologie - kan het verschil tussen de relatief oude en nieuwe tradities worden verklaard aan de hand van de kerstening van Noord-Europa.
Volgens McCoy weerspiegelde het “nieuwe” Ragnarok-verhaal de ondergang en transformatie van de pre-christelijke spirituele structuur van Scandinavië. In metaforische zin maakten de oude Noorse goden in de Vroege Middeleeuwen namelijk plaats voor een nieuwe, christelijke traditie. In dit opzicht beleefde de Scandinavische regio een spirituele doorstart, waarbij de oude goden een figuurlijke dood stierven, om vervolgens te worden vervangen door het Christendom. McCoy ziet in de relatief jonge Ragnarok-variant dan ook een weerspiegeling van de cultuurhistorische ontwikkelingen die Noord-Europa tijdens de Middeleeuwen doormaakte.
Einde der tijden?
Wat betreft de oudere, minder hoopvolle versie van Ragnarok, benadrukt McCoy dat de apocalyptische mythe vooral moest worden gelezen als parabel voor de vergankelijkheid van de mens. Net als de goden, waren mensen namelijk gedoemd om hun dood vroeg of laat onder ogen te zien. Ondanks deze onvermijdelijkheid, waren de goden echter in staat om hun ondergang heldhaftig tegemoet te gaan.
Door te luisteren naar het Ragnarok-verhaal, konden Vikingen moed putten uit het voorbeeld van “hun” goden, en zich vastklampen aan het idee dat een heldhaftig leven hen eeuwige roem kon bezorgen. Voor de oude Noormannen vertegenwoordigde de gebeurtenissen van Ragnarok dus niet zozeer het einde der tijden, maar de figuurlijke belofte van leven na de dood.
Leestip:
Van waarheden en werkelijkheid – De opvattingen van de middeleeuwers in het blikveld van nu
Auteur: Ludo Milis
Uitgeverij: Verloren
ISBN: 9789087042202
Winkelprijs: €19,-
Bestel Van waarheden en werkelijkheid
Bronnen:
- "Ragnarok." Norse Mythology for Smart People.
- Neil Gaiman, Norse Mythology (Londen: Bloomsbury, 2007).
