Limburgs erfgoed stond blank

De Dag van het Kasteel op 6 juni draait dit jaar om het thema ‘Een ramp is van alle tijden’. Vorige zomer werd in Limburg weer duidelijk welk rampen bijvoorbeeld rivierwater kan veroorzaken. Kastelen, hoe robuust en monumentaal ook, zijn daar niet immuun voor. Hoe gaan (en gingen) ze met het water om? We nemen als voorbeeld kasteel Elsloo, kasteel Stein en kasteel Hoensbroek bij de kop.

Hoogste stand was in 1643

Zijn de Limburgse kastelen die nu last hebben van wateroverlast, soms op een ongunstige plek gebouwd? Nee, het landschap om ze heen is veranderd. Door ontginningen tussen omstreeks 1000 en 1300 zijn enorme stukken bos weggekapt, wat de stroming van de Maas en de kleinere rivieren beïnvloedde. Steeds vaker kwamen er extreem lage en hoge waterstanden voor. Zo raakte kasteel Elsloo enorm beschadigd tijdens een overstroming in 1459. Hierna moeten de bewoners hebben ingezien dat het een kwestie van tijd was voordat de Maas het kasteel voorgoed zou verzwelgen. Het werd niet gerepareerd en er werd iets verder landinwaarts een nieuw kasteel opgetrokken. Doordat de stroming van de Maas door de eeuwen heen veranderd is, staat het (hoewel wat hoger) nu weer vlak bij de Maas. Uiteindelijk verdween het oorspronkelijke kasteel tijdens een overstroming in 1643 voorgoed in de rivier, die toen de allerhoogste waterstand bereikte die hier ooit gemeten werd. Het ietsje hoger gelegen kasteel Stein, een klein eindje stroomafwaarts, bleef overeind. Bij de grote overstromingen van 1993 en 1995 moest het gebied rondom beide kastelen worden geëvacueerd.

In het moeras

Kasteel Hoensbroek werd in de 14de eeuw midden in een moeras gebouwd. Dit was vanwege de veiligheid: zo konden vijanden het lastig bereiken. De locatie is uiteraard mindergunstig met het oog op wateroverlast. De bewoners hielden er al rekening mee door hun voorraden voornamelijk op de zolders te bewaren in plaats van in het souterrain, wat elders gebruikelijk was. In 2014 kwam het kasteel weer eens blank te staan, na enkele wijzigingen in de waterloop op naburige terreinen die maakten dat het overtollige water in de Geleenbeek na dagen regen naar Kasteel Hoensbroek stroomde. Bij het wegpompen werd het water onder de fundering van het kasteel door getrokken, wat onvoorziene schade aanrichtte. Om herhaling in de toekomst te voorkomen en tijdig maatregelen te kunnen nemen, werd onder meer de aanpassing in het landschap teruggedraaid en heeft het Waterschap een sensor-app ontwikkeld die de waterstanden voorspelt. In juli 2021 gaf die alarmerende cijfers, maar het ging te snel: binnen twaalf uur stond er meer dan een meter water in het kasteel, met alle schade van dien. Grensmaasproject was goed begin

Na de desastreuze overstromingen van 1993 en 1995 in Limburg werd het Grensmaasproject opgezet: tussen Maastricht en Echt-Susteren kregen natuur en rivier meer ruimte.

Zo verwachtte de overheid nieuwe overlast te voorkomen en de veiligheid van de Limburgers te garanderen. De zomer van 2021 was een goede test-case: door de enorme regenval dreigde de Maas weer buiten zijn oevers te treden. De sluizen bij Limmel in het Julianakanaal werden volgens plan afgesloten.

En inderdaad, langs de Maas was uiteindelijk de overlast te overzien. Voor zowel kasteel Stein als kasteel Elsloo, die droge voeten hielden, was het Grensmaasproject een succes. Maar bij de kleinere rivieren en beken in Limburg ging het juist erg mis. Kasteel Hoensbroek stond blank, elders stortten huizen in. Niet ver weg, in de Eiffel en België, kwamen zelfs mensen om. De Veiligheidsregio Zuid-Limburg oordeelt achteraf dat de plannen teveel gericht waren op de Maas, en datde stresstesten waarmee men maatregelen toetst waarschijnlijk moeten worden aangepast vanwege de klimaatverandering- deze heeft immers veel meer hoosbuien tot gevolg. Een toekomstig veiligheidsplan moet hier rekening mee houden, én zich mede richten op de kleine wateren in Limburg. Dat komt ook de kastelen ten goede.

De strijd om de dijk

Anders dan bij zeedijken kan de aanleg van een rivierdijkaan de ene kant wateroverlast veroorzaken aan de overzijde. Er vonden dan ook regelmatig schermutselingenplaats als een grondbezitter met de aanleg begon. De graaf van Rekem wilde in 1723 de Maas bedijken aan de kant van het graafschap Rekem, tegenover Stein. Er hadden in zijn graafschap grote overstromingen plaatsgevonden, maar het beschermen van zijn bezittingen en de bewoners was slechts één motief om een dijk te bouwen: de stroming van de Maas werd zo enigszins verplaatst, waardoor het grondgebied van Rekem groter werd. De Steiners zagen de aanleg met lede ogen aan. Ze vreesden een ramp aan hun kant bij hoog water. De schutterij van Stein beschoot de dijkwerkers maar Vanuit Rekem werd teruggeschoten, hier werden zelfs drie kanonnen ingezet. Het werk aan de dijken werd die dag gestaakt, maar de graaf probeerde het in 1726 nog eens –opnieuw tevergeefs.

Meer lezen of bekijken? 

Dit artikel is geschreven bij de Dag van het Kasteel 2022. Zie voor meer verhalen www.dagvanhetkasteel.nl en kom op 6 juni voor het speciale programma naar een kasteel of buitenplaats.