Het ware historische Japan

Met zijn mengeling van moderne en traditionele waarden is Japan een moeilijk te begrijpen land. Dat vinden niet alleen Westerlingen, maar ook Japanners zelf. Het zoeken naar de eigen identiteit heeft zelfs een aparte term: nihonjinron – de theorie van het Japanner-zijn. Het verleden speelt hierin een bepalende rol: het ware Japan blijkt een historisch Japan.

Ivo Smits en Rob Bindels

2009 is het jaar waarin vier eeuwen handelsbetrekkingen tussen Nederland en Japan worden herdacht. In 2008 werd al stilgestaan bij 150 jaar bilaterale diplomatieke betrekkingen tussen de twee landen. De geschiedenis van de relatie tussen deze twee landen is beschreven in onder meer de bundel Bewogen Betrekkingen (2000). Geschiedenis Magazine wil in dit herdenkingsjaar stilstaan bij de manier waarop Japan zijn eigen geschiedenis beziet. Vier japanologen in Nederland laten hun licht schijnen over sleutelperioden in de Japanse geschiedenis die zowel in Japan zelf als daarbuiten het beeld van Japan hebben gevormd.

Geschiedenis zegt doorgaans evenveel over hoe wij onszelf bezien als over hoe wij het verleden begrijpen. Dat geldt voor Japan evengoed als voor Nederland. Willen wij de tweede economie ter wereld begrijpen, dan helpt het in te zien hoe die haar eigen verleden interpreteert.

In 1609 kreeg de voc van de Japanse shogun Tokugawa Ieyasu toestemming om handel te drijven op Japan. Vanaf 1639 bemachtigden de Nederlanders zowaar het alleenrecht, met uitsluiting van andere Europeanen, zoals de Portugezen en de Engelsen. De Nederlandse handelspost, op het kunstmatige eilandje Deshima in de baai van Nagasaki, werd zo het enige formele ‘venster op de [Westerse] wereld’ dat Japan gedurende de twee daaropvolgende eeuwen kende.

Tradities en identiteit

Dat Nederland een intellectuele en uiteindelijk zelfs staatkundige voorbeeldrol voor Japan kon vervullen, wordt beschreven in de bijdrage van prof. W.J. Boot, ‘Holland als voorbeeld van Japan’. De auteur staat uitvoerig stil bij de gevolgen van de afsluiting (sakoku) van Japan en toont de perspectieven van de Japanse denker Honda Toshiakira voor een ideale ontwikkeling van Japan aan de hand van zijn exposé over de stichting van Nederland in zijn Verhalen over westelijke streken (1798).

In het artikel ‘Iedereen een samoerai. Traditie als moderniseringsmethode’ belicht Kiri Paramore het intrigerende fenomeen van de samoerai als cultuurideaal voor geheel Japan. Hij laat zien hoe samoerai-tradities die pas laat in de 17de eeuw als programma geformuleerd werden, welbewust zijn ingezet om de vorming van een moderne nationale identiteit in Japan te bevorderen.

Ethan Mark gaat in ‘De Japanse invasie in Zuidoost-Azië’ dieper in op de tegenstrijdige beweegredenen van de Japanse militaire opmars in Zuidoost-Azië in 1941-1942. Wat in essentie een imperialistische invasie was, werd verkocht als een bevrijdingsoorlog. Waar Westerse historici nogal eens spreken van een ‘blinde woede’, moet de strijd tussen Japan en Westerse grootmachten misschien eerder gezien worden als een wedijver tussen imperialistische grootmachten. Gastredacteur Ivo Smits beschrijft de opvattingen in Japan over de klassieke hofperiode (794-1185) sinds de 18de eeuw.

Het deels geconstrueerde beeld van deze periode als het eerste hoogtepunt van gecultiveerde ‘Japanse’ esthetische sensibiliteit bezorgde deze periode de status van ijkpunt om veel latere ideeën over ‘Japansheid’ van een stamboom te voorzien. Ook Japan kent zo zijn inventions of tradition. In Japan bestaat er een continue discussie over de Japanse identiteit. Er bestaat zelfs een eigen term voor: nihonjinron – de theorie van het Japanner- zijn. Deze zoektocht naar wat het échte Japan zou moeten zijn is terug te vinden in alle bijdragen. Daarmee bieden zij Nederlandse lezers hopelijk een inzicht in de Japanse constructie van het eigen verleden.