3 Mythes rondom Maarten Luther

Door de eeuwen heen is Luther voor velen uitgegroeid tot een bijna mythische held. De dappere aanslag van de stellingen op de slotkerk te Wittenberg, zijn gevechten met de duivel en de eerste vertaling van de Bijbel in eigen taal: daden die tot de verbeelding spreken. Wat kunnen we zeggen over hun waarheidsgehalte? De redactie ging op onderzoek uit.

1. Aanslag van de stellingen

Het lijkt een onomstreden feit: op 31 oktober 1517, aan de vooravond van Allerheiligen spijkert Luther zijn 95 stellingen op de deur van de slotkapel in Wittenberg. De hele wereld mag zijn kritiek op (o.a.) de aflaathandel lezen. Dit beeld van het aanslaan van de stellingen is een bijzonder symbool voor de Reformatie geworden. In de jaren zestig is historicus Erwin Iserloh de eerste die de feitelijkheid van de gebeurtenis in twijfel trekt. Luther heeft namelijk nergens in zijn werk ook maar één woord gerept over deze 'Thesenanschlag'.

De vroegste vermelding van deze gebeurtenis komt uit 1546, vlak na de dood van Luther. Philip Melanchton (die Luther pas in 1518 persoonlijk leerde kennen) schrijft daar in een voorrede bij één van Luthers geschriften het volgende:

‘Luther, brennend von Eifer für die rechte Frömmigkeit, gab Ablaßthesen heraus, die im 1. Band dieser Ausgabe gedruckt sind. Diese hat er öffentlich an der Kirche in der Nähe des Wittenberger Schlosses am Vortage des Festes Allerheiligen 1517 angeschlagen.’ 1

Naar alle waarschijnlijkheid is deze 'historische gebeurtenis' dus bedacht door Melanchton. Wél weet men zeker dat Luther op 31 oktober 1517 een aantal brieven aan zijn superieuren stuurde, waarbij hij de 95 stellingen toevoegde als uitgangspunten voor een gesprek.

2. Inktvlek na gevecht met duivel

Tussen 1521 en 1522 verbleef Luther op de Wartburg, waar hij onderdook als  'Jonker Jörg'. In deze periode vertaalt hij het gehele Nieuwe Testament in het Duits. Op deze plek heeft Luther vele aanvechtingen gehad. Had hij er wel goed aan gedaan Rome tegen zich te keren? Twijfels, angst en (zoals hij zelf geloofde) gevechten met de duivel hielden hem soms nachtenlang uit de slaap. Luther zelf gaf aan zijn hele leven te zijn geplaagd door aanvallen van duivelse geesten. Door te zingen of te bidden bestreed hij deze aanvallen. Volgens de inktpotlegende bleef het op een nacht in de Wartburg niet bij louter bidden en zingen: de kerkhervormer smeet letterlijk een inktpot naar de bezoekende duivel. Een inktvlek in de Wartburg herinnert aan deze gebeurtenis.

Tegenwoordig wordt er getwijfeld aan deze legende: Luthers uitspraak 'ik heb de duivel met inkt verjaagd' is verkeerd geïnterpreteerd. Het slaat waarschijnlijk op de Bijbelvertaling en de geschriften die hij schreef. Daarnaast lijkt de vlek in de Wartburg meermaals te zijn 'opgeknapt', of zelfs opnieuw te zijn aangebracht.

3. Niemand las de Bijbel in zijn eigen taal vóór Luther

Het wordt wel een 'hardnekkige, protestantse mythe' genoemd, de overtuiging dat vóór de Reformatie niemand de Bijbel in zijn eigen taal kon lezen. Luther was de 'bijbelbevrijder' die ervoor zorgde dat mensen éindelijk een toegankelijk evangelie konden lezen, zodat ze niet louter afhankelijk waren van de onbegrijpelijke (Latijnse) mis. Grootschalig bronnenonderzoek in Frankrijk, Italië, Nederland en Vlaanderen bewijst het tegendeel. In de 14e en 15e eeuw was er al een bepaalde geletterde elite – maar ook juist een groep leken – die bepaalde Bijbelvertalingen in hun bezit hadden.

De opkomst van monnikenorden als de Franciscanen en Dominicanen heeft hiertoe bijgedragen. De vertalingen mochten van de kerk worden gelezen en worden becommentarieerd, als er maar een 'orthodoxe' boodschap werd verkondigd. Was het werk van Luther dan compleet overbodig? Dat niet. De vertaling van Luther zorgde er onder andere voor dat er veel meer eenheid kwam in de vertalingen die al in omloop waren.