Achtergrond bij ‘dat spant de kroon’

Wanneer iets of iemand ‘alles overtreft’ kun je dat uitdrukken door te stellen dat iets of iemand ‘de kroon spant’. Tegenwoordig wordt deze uitdrukking vaak gebruikt bij dingen die juist in negatieve zin alles overtreffen, maar dit was vroeger niet het geval. Over de herkomst van deze bekende Nederlandse zegswijze lopen de meningen uiteen.

Tot koning kronen

De uitdrukking ‘dat spant de kroon’ bestaat al honderden jaren in het Nederlands. Zo wordt er in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) gewezen op een variant van deze uitdrukking in een tekst van Anna Bijns (1493-1575): “In mijn herte ghij eeuwich de croone spandt / Als den liefsten pandt". De betekenis van ‘de kroon spannen’ is sinds de 16e eeuw wel veranderd. Volgens het WNT betekende de uitdrukking in de 16e eeuw ‘dat iemand zichzelf tot koning kroonde’. ‘Spannen’ had in het Nederlands van toen namelijk de betekenis ‘aanmeten’. Iemand kon zichzelf dus ‘de kroon spannen’. Volgens het WNT betekende deze zegswijze dus simpelweg dat iemand koning was. Vervolgens verschoof betekenis van de uitdrukking langzaam naar ‘uitmunten’ of ‘boven anderen uitstijgen’.

Krans

Spreekwoorddeskundige F. A. Stoett geeft een andere verklaring voor de herkomst van dit gezegde. Hij wijst erop dat ‘de kroon’ oorspronkelijk een ander woord was voor een krans of lauwerkrans. De ‘kroon spannen’ had volgens Stoett geen direct verband met het koningschap, maar diende meer figuurlijk te worden opgevat. Al sinds de oudheid was een lauwerkrans namelijk een symbool voor eer en roem, dat aan overwinnaars werd geschonken. Wie een lauwerkrans opzette, onderscheidde zich dus en steeg boven de anderen uit. Stoett wijst er overigens ook nog op dat de uitdrukking al opduikt in teksten van de beroemde Nederlandse schrijvers P. C. Hooft (1581-1647) en Joost van den Vondel (1587-1679).

Etymologie

Ook in het Van Dale Etymologisch Woordenboek wordt erop gewezen dat een variant van de uitdrukking in het middelnederlands al bestond: “enen crone spannen.” Volgens dit woordenboek betekende dit ‘iemand de zegekrans opzetten’. Deze versie lijkt dus meer de uitleg van Stoett te ondersteunen dan die van het WNT. De vraag is nu of er wel echt verschil zit in de beide interpretaties over de herkomst van de uitdrukking. Het is immers niet altijd zo geweest dat het koningschap van vader of moeder op zoon overging. Lange tijd was het immers niet ongewoon dat degene die de anderen overtrof (en dus de sterkste was) tot koning gekroond werd.