Andrej Sacharov en de Sacharov-prijs

Hans van Baalen, Europarlementariër namens de VVD, heeft ontstemd gereageerd op een actie van gedoogpartij PVV bij de uitreiking van de Sacharov-prijs. De mensenrechtenprijs werd uitgereikt aan Arabische mensenrechtenactivisten. De PVV-delegatie bleef tijdens de uitreiking echter demonstratief zitten en gaf geen applaus. 'Zakkerig', aldus Van Baalen. De prijs is vernoemd naar de Russisch atoomgeleerde en dissident Andrej Sacharov.

Bevlogen natuurkundige en Nobelprijswinnaar Andrej Sacharov speelde in de jaren ’50 een belangrijke rol bij de ontwikkeling van Russische kernwapens. Hij zag de ontwikkeling van deze kernwapens echter als een waarborg voor de vrede, niet als een bijdrage aan de Koude Oorlog.

Sacharov

Andrej Dmitrievitsj Sacharov werd geboren op 21 mei 1921in Moskou. Door zijn vader Dmitri, die natuurkundige was, kwam Sacharov al op jonge leeftijd in contact met de wetenschap. De grootvader van Andrej was als advocaat in het Tsaristische Rusland een voorvechter geweest voor sociaal bewustzijn en humanitaire principes, wat later tevens van grote invloed bleek op Sacharov. In 1938 ging Andrej studeren aan de Staatsuniversiteit in Moskou en rondde zijn studie af in het huidige Turkmenistan. 

Promotie In 1943 trouwde hij met Klavdia Alekseyevna Vikhireva en het echtpaar kreeg twee dochters en één zoon. Een jaar na het huwelijk, in 1944, kreeg hij op 23-jarige leeftijd een promotieplaats aangeboden aan het Instituut voor Natuurkunde in Moskou bij de bekende natuurkundige Igor Tamm. Na deze promotie in 1947 werd hij ingeschakeld bij het geheime onderzoek naar de mogelijkheden om in de Sovjetunie een waterstofbom te ontwikkelen. Het project stond onder leiding van zijn voormalig promotor Igor Tamm en de wetenschapper  Igor Kurchatov.

Waterstofbom

Toen de Sovjetunie in 1953 in de steppen van Kazachstan de eerste waterstofbom tot ontploffing bracht, kreeg hij de Stalinprijs uitgereikt. Stalin koesterde zijn natuurkundigen. Ze kregen veel privileges en werden afgesloten van de buitenwereld om de kostbare informatie die zij in pacht hadden veilig te stellen. Ondanks zijn belangrijke aandeel bij de ontwikkeling van de waterstofbom voor de Sovjetunie, begon hij zich echter zorgen te maken over de vele slachtoffers die de radioactieve straling zou kunnen veroorzaken onder de bevolking. In de jaren ’50 sprak hij zich uit tegen de verdere ontwikkeling van de nucleaire oorlogstechniek.

Protest

Dat kwam onder andere door gesprekken die hij voerde met Tamm over de Goelag en de repressie van het Sovjetregime. Vanaf 1961 werd hij steeds fanatieker in zijn waarschuwing over de gevolgen van de radioactieve straling. In 1963 was hij dan ook de drijvende kracht achter het eerste verdrag, het beperkt Kernstopverdrag, voor een verbod op kernproeven, dat de Sovjetunie en de VS ondertekenden. Sacharov weigerde tot tweemaal toe een nadrukkelijk verzoek om lid te worden van de Communistische Partij. Vanwege zijn bevoorrechte positie als natuurkundige kon hij de straf die hierop stond ontlopen. Maar in de loop van de jaren ‘60 en ‘70 begon hij een steeds grotere bedreiging te vormen voor het communistische regime. Hij gaf interviews aan buitenlandse journalisten, was aanwezig bij rechtszaken tegen dissidenten en ondertekende open brieven. Zijn grote inspiratiebron en steun was Jelena Bonner, een dissidente waarmee hij in 1972 trouwde.

KGB Ondanks zijn actieve houding, duurde het lang voordat de veiligheidsdienst, de KGB, besloot dat Sacharov niet langer een ‘wat naïeve, wereldvreemde geleerde was’, maar 'Staatsvijand Nr 1'. Pas in 1970 liet de toenmalige KGB-chef Joeri Andropov afluisterapparatuur plaatsen in zijn appartement. Hierna werden hem zijn privileges ontnomen en werd hij uitgesloten van het wapenonderzoek. Maar vanwege zijn aanzien en onderscheidingen kon hij verder ongestoord zijn gang gaan. Toen hij in 1975 de Nobelprijs voor de Vrede ontving, vormde dit echter een groot probleem voor de regering. Ze konden hem niet verbannen naar het buitenland, omdat hij door zijn onderzoek op de hoogte was van veel staatsgeheimen. Besloten werd dat hij niet de prijs in ontvangst mocht nemen, waardoor Jelena dat voor hem moest doen.

Verbanning Nadat Sacharov in interviews in 1980 fel protesteerde tegen de Sovjet-inval in Afghanistan, was de maat toch echt vol. President Andropov besloot Sacharov te verbannen naar het Siberische Gorki. Hij had daar geen mogelijkheid tot contact met de buitenwereld. Slechts Jelena, die af en toe naar Moskou mocht reizen, bracht hem enig nieuws. Door middel van hongerstakingen probeerde hij de autoriteiten toch nog onder druk te zetten. Pas in december 1986, zes jaar na zijn verbanning, gaf president Gorbatsjov hem groen licht en mocht het echtpaar terugkeren naar Moskou. In maart 1989 werd hij gekozen in het parlement, maar zijn politieke carrière duurde niet lang. Op 13 december 1989, de dag voor een door hem georganiseerde politieke staking, trof Jelena hem dood aan. Op 25 december 1991 hielde de Sovjet-Unie op te bestaan.

Sacharov-prijs

In 1988 werd door het Europese Parlement een prijs in het leven geroepen die vernoemd werd naar deze atoomgeleerde en dissident, die in de Sovjet Unie pleitte voor vrijheid van meningsuiting. Deze Sacharov-prijs is een jaarlijkse onderscheiding van het Europees Parlement voor persoonlijkheden of organisaties die de mensenrechten en de fundamentele vrijheden verdedigen op de gebieden: bescherming van de rechten en fundamentele vrijheden van de mens, zoals de vrijheid van meningsuiting, beschermen van de rechten van minderheden, eerbiediging van het volkenrecht, ontwikkeling van de democratie en handhaving van de rechtsstaat.

Prijs 2011

Dit jaar ging de prijs naar vijf activisten van de Arabische lente. Onder wie de Tunesiër die zichzelf in brand stak en daarmee een opstand in Tunesië ontketende, de Egyptische Asmaa Mahfouz, die via sociale media opriep tot protesten, de Syrische mensenrechtenadvocate Razan Zaitouneh en Ahmed al-Zubair Ahmed al-Sanusi, lid van de Egyptische Overgangsraad. “Deze mensen hebben zich met gevaar voor hun eigen leven ingezet vóór de vrijheid van meningsuiting en tégen religieus en politiek fanatisme en onderdrukking”, aldus Van Baalen in een persbericht. “Wie de vrijheid in zijn naam voert en weigert een minimum aan respect te tonen aan deze moedige mensen bewijst diezelfde vrijheid een slechte dienst.” Delegatieleider van de PVV Barry Madlener vindt het van „grote domheid getuigen een prijs uit te reiken aan een Arabische burgeroorlog”.