Atie Visser rekende af met de oorlog

De 96-jarige Atie Ridder-Visser bekende gisteren de moord op de Leidse ingenieur Felix Guljé in 1946. Guljé werd gedood omdat hij 'fout' geweest zou zijn in de oorlog. Een tragische vergissing, bleek later. Guljé bleek zelfs joodse onderduikers in huis te hebben. Zo blijkt de 'bijltjesdag' van vlak na de oorlog ook onschuldige slachtoffers te kennen.

Juffrouw. De mof waar je mee vrijt, gaat spoedig aan de haal. Als Neerland is bevrijd, draag jij je kopje kaal.' (pamflet uit 1944)

De term bijltjesdag stamt uit 1787, toen de patriotten in Amsterdam het bijltjesoproer bloedig neerdrukten. In de Tweede Wereldoorlog dreigden 'goede' vaderlanders NSB-ers, Landwachters en andere 'foute' Nederlanders gedurende de hele oorlog met 'bijltjesdag': De dag dat Duitsland de oorlog verloren zou hebben en alle verraders en collaborateurs hun verdiende loon zouden krijgen. Niet verwonderlijk, dat tijdens de razendsnelle opmars van de geallieerden in september 1944 velen de schrik om het hart sloeg.

Van dolle dinsdag naar hongerwinter

Op 5 september 1944, 'dolle dinsdag', bereikte de paniek een hoogtepunt. Duitsers en NSB-ers sloegen massaal op de vlucht. Vaak spottend nagejouwd door de Nederlanders die zich klaar maakten voor de op handen zijnde bevrijding. Ze werden teleurgesteld. De geallieerde opmars stokte, en na de nederlaag bij Arnhem bleek dat Nederland nog een lange winter bezet zou blijven. Duitsers en NSB-ers keerden terug, en kregen na het Duitse Ardennenoffensief zelfs weer hoop dat Duitsland toch zou overwinnen.

Wraak en afrekeningen

Maar bijltjesdag kwam toch, acht maanden na 'dolle dinsdag'. En inderdaad nam een deel van de bevolking wraak op al dan niet vermeende collaborateurs. Meisjes die relaties met Duitsers hadden aangeknoopt werden kaalgeschoren, anderen werden in elkaar geslagen, vernederd en/of opgesloten. Ook het verzet benutte de gelegenheid. Chaos, blijdschap en alom tegenwoordige wapensleidden tot al dan niet terechte afrekeningen. Zo ook de moord op Galjoen.

Tragische vergissing

De verzetsgroep waar Atie Visser deel van uitmaakte zag hem als collaborateur, omdat zijn bedrijf ook opdrachten van de Duitsers aannam. Het bleek een tragische vergissing: Galjé bleek zelf onderduikers in huis te hebben en andere gezinnen met onderduikers te ondersteunen. Dergelijke vergissingen werden meer gemaakt, met name bij die mensen die vanwege hun verzetswerk juist probeerden op goede voet te blijven met de bezetter.

Bijltjesdag in de film

In verschillende films wordt gezinspeeld op 'vergissingen' bij de afrekeningen op bijltjesdag. In de film 'Zwartboek wordt de joodse Rachel (Carice van Houten), die onderduikster is, en betrokken bij het verzet, vlak na de oorlog als collaborateur behandeld. En in de oudere film 'Soldaat van Oranje’ is het de eveneens joodse Esther die wordt kaalgeschoren en vernederd, omdat zij te close met de bezetter zou zijn geweest.

Ordinaire wraakacties

Behalve vergissingen kwamen ook ordinaire wraakacties voor, en waren er mensen die de kans te baat namen om een persoonlijke wrok of vete te beslechten. Het NIOD verklaart: “Er zijn ernstige vergissingen begaan en er hebben liquidaties plaatsgevonden die absoluut onzinnig waren. Vooral in Rotterdam en Den Haag kwamen wildwest taferelen voor.’’ Het verzet heeft hierover nooit verantwoording afgelegd. In 2009 kwam het boek Recht op wraak, liquidaties in Nederland 1940-1945 uit. Auteurs Jack Kooistra en Albert Oosthoek geven hierin een gedetailleerde beschrijving van de afrekeningen en liquidaties in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog. Zij schatten dat in de hele oorlog zo'n 300 mensen, al dan niet terecht, door verzetsmensen werden gedood.