Carl von Clausewitz - militair genie

Carl von Clausewitz leefde tijdens de broeierige dagen van de Franse Revolutie en de destructieve Napoleontische Oorlogen die daarop volgden. Als lid van de Pruisische generale staf (de hoogste commandanten van het leger) ervoer Clausewitz persoonlijk de verpletterende nederlaag van Pruisen tegen Napoleon. Na dit verlies werkte hij mee aan de modernisering van het Duitse leger, dat aan het einde van de negentiende eeuw grote successen zou behalen. Clausewitz staat echter niet bekend om zijn betrekkelijk doorsnee carrière in het leger, maar om zijn veelomvattende theorie over oorlogvoering die hij uiteenzette in het boek Vom Kriege (of On War). De ideeën van Clausewitz hadden niet alleen invloed op tijdgenoten, maar ook belangrijke personen uit de geschiedenis als Mao Zedong, Vladimir Lenin en Dwight Eisenhower lieten zich erdoor inspireren.

Militair leven in Pruisen

In het Duitse dorp Burg bei Magdeburg werd Clausewitz in 1780 geboren. Tijdens zijn veertiende levensjaar ervoer hij al zijn eerste militaire actie in het 34e infanterie regiment, toen de Europese grootmachten voor het eerst samenkwamen om de Franse revolutionaire legers te stoppen (voor de tijd van Napoleon). In het jaar 1801 werd Clausewitz toegelaten tot de nieuwe Kriegsakademie (militaire academie) in Berlijn, die voor het eerst geopend werd voor families uit de gegoede burgerij. Eerder was de Kriegsakademie uitsluitend voor leden van de aristocratie toegankelijk. Door zijn uitstekende resultaten bij de academie werd Clausewitz in 1806 onderdeel van de Pruisische Generale Staf. In 1818 promoveerde Clausewitz tot majoor-generaal, wat hem echter uitsluitend administratieve taken gaf. Om deze reden kon hij zijn theorieën over oorlog niet tot uitdrukking brengen en schreef hij ze op in een boek. Op 16 november 1831 stierf Clausewitz aan cholera, op 51 jarige leeftijd.

Het levenswerk Vom Kriege: oorlog als een drie-eenheid

De vrouw van Clausewitz - de uit een aristocratische familie afkomstige Marie van Bühl - completeerde Vom Kriege als redacteur na Clausewitz’ dood. Het bekendste begrip van Vom Kriege is de voorstelling van oorlog als een drie-eenheid, die als volgt kan worden samengevat: het volk, het leger en de politieke macht. Krijgt het volk in de drie eenheid meer invloed, dan volgt een oorlog gebaseerd op blinde, natuurlijke kracht. Hiermee verwees Clausewitz naar de chaotische situatie in Frankrijk na de Franse Revolutie. Als het leger de touwtjes in handen heeft, zal volgens Clausewitz een oorlog plaatsvinden die gedomineerd wordt door creatieve militaire denkers, maar zonder een duidelijke doelstelling anders dan de vernietiging van de vijand. Alleen wanneer de politieke macht domineert in de drie eenheid, is het aldus Clausewitz mogelijk een gelimiteerde oorlog te voeren die voortvloeit uit de rede: diplomatieke oplossingen hebben al gefaald en oorlog is slechts een volgende stap in het politieke beleid van een staat.

Oorlogvoering wetenschappelijk benaderd

Het klinkt op deze manier alsof Clausewitz emotie uit wilde sluiten van oorlog, maar met zijn boek wilde hij alleen maar aantonen dat men oorlog wetenschappelijk kon benaderen. Clausewitz constateerde immers in zijn tijd dat veel kracht uitging van het volk onder wapenen, zoals tijdens de Franse Revolutie. Volgens Clausewitz was deze kracht nodig om de inherente superioriteit van de verdediging in oorlogsvoering te overkomen. Door de voortdurende vooruitgang in de (militaire) technologie nam na Clausewitz’dood deze superioriteit van de verdediging alleen maar toe (het archetype hiervan is de Eerste Wereldoorlog).

Fog of War

Twee centrale begrippen uit Vom Kriege mogen in deze mini-biografie niet ontbreken: Fog of War en frictie. Fog of war omschreef Clausewitz als eerste als een begrip en is in de moderne oorlogvoering uitgegroeid tot een veelbesproken thema. Clausewitz erkende het belang van alle soorten inlichtingen omtrent oorlog, maar hij was tegelijkertijd sceptisch omdat inlichtingen vaak onvolledig of foutief zijn. Vaak weet men ondanks inlichtingen niet precies waar de vijand zich bevindt en hoe groot hun leger is. Alle onbekende factoren samen heten the fog of war, die een oorlog onvoorspelbaar maakt en waardoor een commandant moet blijven gissen naar de volgende stap van een vijandelijke commandant.

Frictie: het verschil tussen ideaal en werkelijkheid

Naast the fog of war bemoeilijkt frictie de oorlogsvoering. Frictie is het verschil tussen de ideale prestaties van legereenheden en de organisatie van het leger, en hun prestaties in werkelijkheid. Simpel gezegd: frictie omschrijft het verschil tussen hoeveel pagina’s van een boek je aan het eind van de dag hebt gelezen en hoeveel je van plan was er te lezen. Frictie en fog of war zorgen er volgens Clausewitz samen voor dat sommige commandanten veel beter presteren dan andere. Een geniale commandant is in de ogen van Clausewitz iemand die ondanks deze beperkende factoren zijn tegenstander weet te verrassen en zo grote overwinningen behaalt, zoals Napoleon dat deed.

Clausewitz gaf met zijn teksten in zijn invloedrijke boek veel stof tot nadenken, niet alleen over militaire zaken maar soms zelfs over filosofische kwesties. Een interessant citaat in die trant geeft ons een verklaring waarom oorlog en Clausewitz ons blijven fascineren: