d’ Olle Grieze: de Martinitoren in Groningen

Het is voor toeristen een indrukwekkende verschijning aan het eind van de Grote Markt: het grijze gevaarte van 96,8 meter dat hoog boven het marktplein uittorent. De Martinitoren, d' Olle Grieze in plat Gronings, is gebouwd in Gotische stijl en haar constructie begon in 1469. De Martinitoren en de bijbehorende Martinikerk zijn genoemd naar Sint-Maarten, beschermheilige van het bisdom Utrecht, waar Groningen destijds deel van uitmaakte. De toren is een Rijksmonument en is dagelijks voor bezoekers toegankelijk.

De eerste en tweede toren

De huidige Martinitoren is de derde toren die op de kenmerkende plek in het centrum werd opgetrokken. Voordat men met de bouw van de Martinitoren begon hadden twee andere torens reeds op deze plek gestaan. De eerste werd gebouwd in de 13de eeuw, in Romanogotische stijl. Dit bouwwerk was ongeveer 30 meter hoog en had een piramidevormig tentdak. Op het stadszegel uit die tijd, bewaard gebleven in de Groninger Archieven, is deze eerste kerk te bewonderen. In 1408 werden toren en de bijbehorende kerk getroffen door een blikseminslag. Beide panden raakten hierbij ernstig beschadigd en moesten worden herbouwd. Pas in 1452 begonnen de Groningers met een tweede toren, maar lang heeft dat bouwwerk niet gestaan. Rond Pasen 1465 woedde een grote brand in de kerk. De toren stortte in 1468 in, mogelijk ten gevolge van deze brand.

Opbouw van de Martinitoren

De Groningers begonnen daarom in 1469 met de constructie van de huidige toren. Men besloot tevens dat het niet langer verstandig was de toren inpandig te bouwen, om te voorkomen dat de kerk en de toren opnieuw allebei zouden beschadigen. In de 15de eeuw maakte Groningen een belangrijke economische groei door en dus kon veel geld worden geïnvesteerd in de Martinikerk en de bijbehorende toren. Zo werd het koor van de kerk hoger gemaakt, kreeg de kerk zijbeuken en werd de toren een flink stuk hoger dan eerdere versies. Hoe hoog deze toren precies was is onduidelijk, omdat deze niet langer te bewonderen was. In 1577 werd Groningen belegerd door Spaanse en Waalse troepen, maar de stad wist deze belegering af te slaan. Uit blijdschap staken de Groningers vreugdevuren aan op de derde trans van de toren. Ze staken tonnen met pek in brand, die daarna onverhoopt ook de rest van de toren in rook deden opgaan. De toren is daarna  voor de laatste maal verbouwd en reikt vandaag de dag tot een hoogte van 96,8 meter.

Uiterlijk van de Martinitoren

De toren is gemaakt van Bentheinier zandsteen en de fundering is slechts 3 meter diep. De architect zou zich tijdens het ontwerp hebben gebaseerd op de Domtoren uit Utrecht, hoewel Groningen zich destijds meer en meer begon af te zonderen van dit bisdom waar zij toen nog deel van uitmaakte. Bij de ingang staan drie beelden van personen die nauw verbonden waren met de Groningse geschiedenis: Bernlef, Sint Martinus en Rudolf Agricola. De Martini heeft een aantal transen: op 40 meter, op 55 meter en de laatste op 68 meter. Daarboven ziet men een open kroon met daarbinnen een kruis. Het hoogste punt is een windvaan.

Wie maakte de toren?

Van veel middeleeuwse panden is niet bekend wie de bouwmeesters waren. Dit heeft een aantal redenen. In de eerste plaats hechtte men vroeger weinig belang aan individuele creaties. De meeste bouwwerken werden opgetrokken in naam van God en het was onnodig daar als mens je eigen naam aan toe te voegen. Hiernaast duurde het vaak erg lang om een gebouw te voltooien. Van de Martinitoren is onduidelijk wanneer deze werd afgerond, maar schattingen variëren tussen 1482 en 1548. Het is dus goed mogelijk dat de oorspronkelijke bouwmeester van 1469 het eindresultaat van zijn werkzaamheden nooit heeft aanschouwd. Wanneer wel bekend is wie het gebouw heeft opgetrokken hebben historici dit meestal uit oude rekeningen. Wanneer materialen werden bezorgd moest hier natuurlijk voor betaald worden, de bouwmeester van dat moment tekende vaak voor de levering.

Jan Koop Sjoerts: laatste torenwachter

Jan Koop Sjoerts was de laatste torenwachter van de Martinitoren en heeft dienstgedaan tot 1921. De toren werd aan het begin van de 20ste eeuw gebruikt als uitkijkpost en elk kwartier moest Sjoerts op een hoorn blazen om aan te geven dat alles veilig was. Hij hield met name in de gaten of nergens in de stad brand uitbrak, maar ook kon hij vanaf zijn positie het omliggende land goed in de gaten houden. Het kwam ook voor dat een brand ’s nachts uitbrak. Sjoerts had dan de taak een lantaarn aan de toren te hangen, in de corresponderende windrichting. Zo wisten inwoners van Groningen welk gedeelte van de stad ze die nacht moesten mijden.