De aanslag op het Bevolkingsregister in Amsterdam

Op 27 maart 1943 pleegde een verzetsgroep onder leiding van Gerrit van der Veen en Willem Arondéus een aanslag op het Bevolkingsregister in Amsterdam. Het doel was zo veel mogelijk gegevens van het bevolkingsregister te vernietigen, zodat de Duitse bezetters die niet meer konden gebruiken voor het opsporen van ondergedoken joden.

Het Amsterdamse bevolkingsregister was sinds 1851 de plek waar belangrijke gegevens over alle Amsterdammers werden opgeslagen. Het ging dan om gegevens zoals naam, geboortedatum, geslacht en geloof, maar ook waar iemand woonde en of iemand verhuisd was. Daarmee was het bevolkingsregister voor de nazi’s een handig middel om ondergedoken joden en verzetslieden op te sporen. Ook konden de Duitsers aan de hand van het register zien wie in aanmerking kwam om voor de arbeidsinzet. Alleen al in het Amsterdamse bevolkingsregister bevonden zich de gegevens van zo’n 70.000 joodse inwoners.

In 1943 probeerde de verzetsgroep onder leiding van Gerrit van der Veen het bevolkingsregister te vernietigen. Dat zou de administratie van de Duitsers flink overhoop halen, maar het zou ook de opsporingscapaciteit van de bezetter flink aantasten.

Het plan

De verzetsgroep die de aanslag uitvoerde, hield zich oorspronkelijk vooral bezig met onderduikhulp. Als het bevolkingsregister vernietigd zou worden, zou die hulp echter een stuk makkelijker zijn. Daarom ging de groep over tot een aanslag. Daarbij mochten echter geen doden vallen, zo besloot de groep. Het plan was om vermomd als politieagent naar binnen te gaan, het personeel uit het pand te verwijderen en daarna explosieven in het pand te laten ontploffen, zodat er brand in de enorme papierberg zou ontstaan. De explosieven waren in 1940 uit Naarden gestolen.

De aanslag op het bevolkingsregister

In eerste instantie verliep het plan goed. Zes leden van de verzetsgroep gingen op 27 maart laat in de avond in politie-uniform het pand aan de Plantage Kerklaan binnen, onder het voorwendsel dat het pand doorzocht moest worden op verdachte personen. Het aanwezige personeel werd overmeesterd, verdoofd en door de achterdeur in de dierentuin Artis in veiligheid gebracht. Binnen haalden de verzetslieden zo veel mogelijk van de kasten overhoop en besprenkelden zo veel mogelijk papieren met het brandbare benzol en legden tijdbommen in het pand.

Rond 23 uur gingen de tijdbommen af, waardoor het pand in brand vloog. Enkele brandweermannen waren op de hoogte van wat er gebeurde en rukten zo traag mogelijk uit. Ook tijdens het blussen handelden ze opzettelijk traag, zodat het vuur zo veel mogelijk om zich heen kon grijpen. Waar ze wel blusten, gebruikten de brandweerlieden zo veel water dat naast de brandschade ook de waterschade enorm was. Toch bleek, toen de rook was opgetrokken, dat slechts vijftien procent van het register vernietigd was.

Verraad

De Sicherheidsdienst loofde meteen een hoge beloning uit voor wie de gouden tip had, waarmee de daders van de aanslag konden worden opgepakt. Dat werkte. Via via kwam de SD al snel achter de namen van Willem Arondéus, Johan Brouwer, Sam van Musschenbroek, Karl Gröger, Henri Halberstadt, Rudi Bloemgarten, Guus Reitsma, Cornelis Roos, Sjoerd Bakker, Cornelis Leendert Barentsen en Coos Hartogh werden al snel opgepakt. Op 1 juli werden zij ter dood veroordeeld en een dag later al gefusilleerd. Gerrit van der Veen ontkwam in eerste instantie, maar werd in 1944 opgepakt en terechtgesteld voor een overval op het Huis van Bewaring in Amsterdam. Willem Sandberg overleefde ook en ontwierp later de plaquette die in 1946 ter herinnering op de gevel van het gebouw werd aangebracht.

Meer lezen over Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog? In Geschiedenis Magazine 3 van 2018 lees je meer over Joden in en kort na de oorlog. Neem nu een abonnement! 

Bronnen:

• Verzetsmuseum Amsterdam: Aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister
• Stadsarchief Amsterdam: Aanslag bevolkingsregister
• Go2War.nl: Aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister

Afbeelding:

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed [CC BY-SA 4.0], via Wikimedia Commons