De beste zeelui staan aan de Nederlandse wal: Maritieme uitdrukkingen en gezegden

De invloed van het Nederlandse scheepsvaartverleden is nergens zo sterk als in de Nederlandse taal. Het Nederlands kent dan ook veel uitdrukkingen die direct en indirect verbonden zijn met de zeevarende natie. Het gaat hier dus om uitdrukkingen die hun weg in de Nederlandse taal vonden vanwege de verre reizen die Nederlanders hebben gemaakt in het verleden.

Woordspelingen en gezegden

Mensen maken vaak zonder het te beseffen gebruik van uitdrukkingen. Woordspelingen en gezegden zijn ons eigen geworden en een maritieme achtergrond wordt vergeten. Een voorbeeld is het spreekwoord ‘ergens bekaaid van af komen’, dat verwijst naar het benaderen van een kade (kaai) met een boot, een activiteit die veel aandacht en concentratie vergt of anders mislukt.

Onvoorspelbare taal

Er bestaan ook voorbeelden van uitdrukkingen waarvan de herkomst weliswaar bekend is, maar waar de figuurlijke betekenis geen enkel verband heeft met de oorspronkelijke, letterlijke betekenis van het woord. Zo is de uitdrukking ‘ergens voor opdraaien’ altijd negatief terwijl de oorsprong, het opdraaien of ophijsen van een anker, neutraal is. Het is in dit geval onbekend waarom het woord ‘opdraaien’ een negatieve connotatie heeft gekregen.

Gouden tijd voor taal en schip

De Nederlandse dominantie tijdens de zeventiende eeuw heeft ook haar sporen nagelaten. De bekende dichter Jacob Cats schrijft al in 1632: ‘de beste stuer luy sijn aen lant’, hij doelt met deze zinsnede naar het spreekwoord dat wij nu kennen als ‘De beste stuurlui staan aan wal’, waarvan de betekenis zich laat raden. Cats benoemde ook andere uitdrukkingen die wij tegenwoordig gebruiken. Het spreekwoord ‘Een schip op het strand is een baken in de zee’ werd al genoemd door Cats. Vermoedelijk was de figuurlijke betekenis - je kunt altijd leren van de fouten van een ander - al bekend in de zeventiende eeuw.

Afhankelijk van de omgeving

  Voor pampus liggen

In veel gevallen verwijzen uitdrukkingen naar bekende situaties en hebben deze daarom een duidelijke oorsprong. De uitdrukking ‘voor pampus liggen’ verwijst bijvoorbeeld naar het eiland Pampus en haar zandbanken. De getijdenwerking in de Zuiderzee maakte het onmogelijk dit eiland te passeren tijdens eb. Zeelui konden niets doen dan wachten.  

  De Breeveertien op gaan

Een gelijksoortige oorsprong heeft ‘de Breeveertien op gaan’, deze uitdrukking verwijst naar een zandbank voor de Hollandse Noordzeekust. Als men hier vastliep kon men niet verder varen. In veel gevallen werd de verveling hier weggedronken.

  Olie op de golven gooien & met de noorderzon vertrekken

Buiten de Hollandse context ontstonden er ook uitdrukkingen. De Nederlandse ondernemingen in de noordelijke zeeën hebben bijvoorbeeld haar sporen nagelaten in het spreekwoord ‘olie op de golven gooien’, het gaat hier om de walvisolie die in het geval van een ruwe zee op de golven werd gegooid om deze te kalmeren. Uit dezelfde noordelijke context ontstond ‘met de noorderzon vertrekken’. Noorderzon verwijst hier naar het tijdstip waarop de zon aan het noorden stond, in het juiste seizoen was dit middernacht.

Wetenschap van het navigeren

  Poolshoogte nemen

Ook het veelgebruikte ‘ poolshoogte nemen’ is afkomstig uit de scheepvaart. Het verwijst naar een methode van navigatie. Gedurende een groot deel van het Nederlandse scheepsvaartverleden waren ingewikkelde berekeningen aan de hand van de hoogte van een hemelpool ten opzichte van de horizon, de voornaamste methoden om de positie te bepalen op de wereldzeeën. Overdag volstond de zon als hemelpool, in de nacht werd de Poolster gebruikt. Op het zuidelijk halfrond verving men de Poolster door het Zuiderkruis.

Maritieme uitdrukkingen: ook op het land

  Spijkers op laag water zoeken

De Nederlandse maritieme geschiedenis bestond natuurlijk uit meer dan het bevaren van de oceanen. Hiervan getuigen meerdere spreekwoorden en uitdrukkingen die zijn verbonden aan de bouw van de schepen. Een bekend voorbeeld is ‘spijkers op laag water zoeken’. In modern taalgebruik betekent dit spreekwoord dat men onbelangrijke zaken benadrukt of aangrijpt om op een ander te vitten. De oorsprong laat zich raden; het is heel secuur werk om kleine spijkers te vinden in de romp van een schip. Laagtij stelt de werkman in staat spijkers op te zoeken en onderhoud uit te voeren. Het is onbekend hoe deze activiteit haar moderne negatieve bijklank kreeg.

  Hard van stapel lopen

Ook de uitdrukking ‘hard van stapel lopen’ verwijst naar scheepsbouw. Een stapel is hier een stellage waarop schepen gebouwd wordt. Als het schip voltooid is, wordt het schip te water gelaten en ‘loopt het van de stapel.’ De uitdrukking verwijst naar het gevaar dat ontstaat als het schip te snel wordt gelaten, dit loopt zelden goed af.

Verre bestemmingen, vergezochte zinnen

  Oost-Indisch doof zijn

De invloed van de zeevaart reikt nog verder. De verre reizen die Nederlanders door de eeuwen gemaakt hebben beïnvloedden dan onze taal. De tumultueuze geschiedenis van Nederlanders in Indonesië is een voorbeeld. De uitdrukking ‘Oost-Indisch doof zijn’ vindt bijvoorbeeld haar oorsprong bij de Indische onderdanen, die Nederlandse bevelen niet opvolgden. Nederlanders in Indië verdachten deze Indiërs van het opzettelijk negeren van bevelen.

  De pisang zijn

Nederlanders in Nederlands-Indië spraken zelden Nederlands. De aangenomen standaardtaal was het Maleis. Woorden als ‘piekeren’ en ‘klamboe’ hebben via het Maleis hun weg gevonden in de Nederlandse taal. Ook ‘Pisang’ in de pisang zijn komt voort uit het Maleis. Dit woord vertaald men met banaan.

Maritieme leenwoorden

Tegelijkertijd hebben Nederlanders een grote invloed gehad op het Maleis en andere talen. De dominantie van Nederlandse scheepsvaarttermen beïnvloedde talen, gezegden en scheepsvaarttermen over de hele wereld. Het Engelse woord ‘Yacht’ is bijvoorbeeld afkomstig van het Nederlandse ‘Jacht’ en ‘buoy’ van ‘boei’. Opvallend is de invloed van Nederlandse scheepsvaarttermen op de Russische taal. Dit stamt uit de tijd van Russisch-Nederlandse betrekkingen ten tijde van tsaar Peter de Grote. Het woord капитан (uitgesproken als kapitan) is een directe vertaling van het Nederlandse kapitein en штурман (uitgesproken als stjoerman) komt van stuurman.

Nog altijd maritiem

Vaak zijn we ons niet bewust van de maritieme oorsprong van veel spreekwoorden. Op dezelfde manier zal niet ieder Engelssprekend persoon weten wat de invloed is geweest van het Nederlandse op de Engelse taal. De aanwezigheid van het Nederlands scheepvaartverleden is dusdanig sterk dat het de wereldtalen heeft beïnvloed, tot in het verre oosten aan toe.

Spreekwoorden – hoe zit het ook alweer?

Ze veranderen soms van betekenis, er komen nieuwe bij, we ‘lenen’ ze uit andere talen. Alle gangbare Nederlandse en Vlaamse spreekwoorden vind je in het Van Dale Spreekwoordenboek. Compleet met prachtige illustraties, essays en citaten.

Afbeeldingen: 

• Public domain via