De gang naar Canossa
Canossa 1077 – Koning Hendrik IV van het Heilig Roomse Rijk komt na een lange boetetocht door de Alpen, die hij te voet heeft afgelegd, in de barre wintertijd aan bij de burcht van Canossa (Noord-Italië). Maar de poorten van de burcht blijven voor de koning gesloten. Pas na drie dagen boetedoening wordt Hendrik binnengelaten. Waar had de machtige koning deze enorme afgang aan verdiend?
Investituurstrijd
De Gang naar Canossa, zoals deze gebeurtenis bekendstaat, is een bekend hoogtepunt in de Investituurstrijd. De koning stelde bisschoppen aan als heersers omdat zij, anders dan de adel, geen kinderen kregen en de heerschappij over het grondgebied dus niet aan hun nageslacht overging. Hierdoor kon de Duitse koning bij het overlijden van een bisschop altijd zelf een nieuwe loyale geestelijke op zijn plaats zetten. Paus Gregorius VII was bang om zijn grip op de geestelijkheid te verliezen. Hij sprak Hendrik hierop aan, maar de koning wilde zijn beleid niet aanpassen. Het conflict dat daarop volgde liep zo hoog op dat de paus in 1076 de koning excommuniceerde.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Gevolgen van de excommunicatie van Hendrik IV
De excommunicatie van Hendrik IV betekende dat hij werd uitgesloten uit de kerkelijke gemeenschap en dus niet zijn sacramenten toegediend kon krijgen. Volgens de katholieke kerk zijn die sacramenten van belang voor het zielenheil na de dood. Dat de koning de sacramenten niet kon krijgen, betekende dat hij niet naar de hemel zou gaan als de ban niet opgeheven werd. Een slecht vooruitzicht voor de koning, maar op korte termijn had de excommunicatie ook grote gevolgen voor zijn wereldlijke macht: zijn legitimiteit als heerser werd aangetast. Hij was nog populair in een groot deel van de gebieden waarvan hij koning was, het was nog maar de vraag hoelang die populariteit bleef bestaan. Want de paus had Hendrik niet alleen geëxcommuniceerd, hij had ook de eed van trouw nietig verklaard die alle koningen en prinsen in het Heilige Roomse Rijk aan Hendrik gezworen hadden, ook nietig verklaard. Al kort na de excommunicatie werden de eerste tekenen dat de populariteit van de koning tanende was, zichtbaar.
Opstand tegen Hendrik IV
Een aantal Duitse edellieden zagen de excommunicatie van de koning als een perfect excuus om in opstand te komen. Zo kwam Rudolf van Reinfelden, hertog van het Zuid-Duitse Zwaben tegen zijn koning in opstand. Voor Hendrik was het dus zaak om de excommunicatie zo snel mogelijk ongedaan te maken, voordat de opstand zich als een lopend vuurtje door zijn rijk zou verspreiden. Terwijl de paus vanuit Rome richting het noorden ging, trok Hendrik naar het zuiden in de hoop om tot een overeenstemming te komen. Tijdens de tocht, werd duidelijk hoe groot de problemen van de koning waren. Verschillende prinsen in het zuiden van het Duitse Rijk gaven hun koning geen toestemming om door hun land te trekken, waardoor de koning en zijn gevolg gedwongen waren om een omweg door Bourgondië te maken en midden in de winter over de hoge en toen nog steile Alpenpas Col du Mont-Cenis aan de westkant van het gebergte te trekken. Een barre en levensgevaarlijke tocht die, in zekere zin al een vorm van boetedoening was. Volgens sommige verhalen zou Hendrik die tocht grotendeels te voet hebben afgelegd.
De paus zelf dacht nog even dat Hendrik een veldtocht tegen hem was begonnen, en zocht zijn heil in het kasteel van Canossa, waar markgravin Mathilde van Toscane, een medestander van de paus, hem onderdak bood. In dat kasteel hoopte de paus Hendrik te ontlopen of eventueel een belegering te kunnen weerstaan. Hendrik stuurde ondertussen een enorme hoeveelheid brieven vooruit, om de paus van zijn vredelievende intenties te overtuigen en uiteindelijk nodigde de markgravin hem uit op haar kasteel.
Boetedoening
Op 25 januari 1077 kwam de koning aan bij het kasteel van Mathilde van Toscane, waar de paus nog steeds verbleef. Maar daar bleven de poorten op last van Gregorius gesloten. De koning ging daarop nóg dieper door het stof. Gekleed in slechts een boetekleed, een eenvoudige wollen tuniek, en op blote voeten wachtte de koning drie dagen in de sneeuw voor de poorten van het kasteel. Biddend om vergiffenis. Naar verluidt zou ook een groot deel van het koninklijke gevolg, waaronder zijn vrouw Bertha van Savoye en hun nog jonge zoon, blootsvoets in de sneeuw hebben gewacht op het oordeel van de paus. Op 28 januari liet de paus eindelijk de poorten openen en nodigde de koning uit voor een audiëntie, waarbij koning en paus zich verzoenden en samen in een mis ter communie gingen. Een duidelijk signaal dat de excommunicatie was opgeheven.
Oorlog tussen de paus en de koning
Daarmee was de rust echter niet hersteld. De edelen die onder Rudolph van Reinfelden in opstand waren gekomen tegen Hendrik, namen geen genoegen met de verzoening en weigerden de heerschappij van Hendrik opnieuw te erkennen. Zij kozen Rudolph als een tegen-koning van Hendrik, wat een bloedige burgeroorlog tot gevolg had, die nog tot 1088 zou duren.
Die burgeroorlog bracht ook Hendrik en paus Gregorius weer met elkaar in conflict. In 1080, drie jaar na de verzoening in Canossa, koos de paus de kant van Rudolph van Reinfelden, waarna Hendrik met een leger naar Rome trok om de paus te verdrijven. Echter, het was voor velen overduidelijk dat de beslissing van de paus puur op rancuneuze politiek gebaseerd was en weinig met het geloof van doen had. De partijkeuze van Gregorius sloeg hem direct in het gezicht terug, want veel Duitse edelen begonnen nu te twijfelen aan de legitimiteit van de paus en werden zodoende in armen van de koning gedreven. Hendrik maakte daarvan gebruik door in 1080 de bisschop van Ravenna als tegenpaus Clemens III aan te wijzen. De investituurstrijd woedde voort tot in 1122 het Concordaat van Worms een einde maakte aan de investituurstrijd.
