De geschiedenis van muzieknotatie

Het noteren van muziek heeft als doel vast te leggen wanneer en op welke manier er gespeeld of gezongen dient te worden. In de loop der eeuwen zijn hier een aantal vaste regels over ontstaan waar de meeste genoteerde muziek zich in grote lijnen aan vast houdt. In dit artikel zullen de belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van muzieknotatie de revue passeren.

Gregoriaanse muziek

Dat muziek überhaupt genoteerd wordt, danken we aan de christelijke kerk. Voor de 9e eeuw was het gebruikelijk om muziek via de orale traditie over te brengen. Volgens een legende was paus Gregorius de Grote (590-604) de schepper van het hele Gregoriaanse repertoire. Een duif zou Gregorius de gezangen in het oor gefluisterd hebben, waarna de heilige ze zingend dicteerde aan achter een scherm gezeten schrijver. De duif zou de Heilige Geest symboliseren in dit verhaal. In werkelijkheid werden onder Gregorius alle kerkelijke gezangen voor het eerst geordend en vastgesteld. Vanaf dat moment heette al dit kerkelijke gezang Gregoriaanse muziek.

De vroegste vorm van muzieknotatie

Het neumen-systeem is het oudst bekende systeem van muzieknotatie. Rond de 9e eeuw werden neumen gebruikt als een geheugensteuntje voor het reciteren van kerkzang. De  neumen-notatie ontstond waarschijnlijk in het Oost-Romeinse keizerrijk. Deze theorie wordt ondersteund door de bloei van muziekcomposities en culturele activiteiten in Constantinopel en andere grote Byzantijnse steden. Het neumen-systeem werkte vrij simpel: Tekens op horizontale lijnen gaven de koorzangers aan of de melodiegang van het Gregoriaanse gezang omhoog of omlaag liep. De notatie gaf echter niet het precieze verschil in toonhoogte of ritme weer.

De notenbalk van Guido van Arezzo

Tijdens de Karolingische periode in Europa vond Guido van Arezzo een effectievere vorm van notatie uit. Hij was een benedictijnse monnik die leefde in de 11e eeuw. Tijdens zijn studie in de benedictijnenabdij van Pomposa zag hij dat het Gregoriaanse koor moeilijkheden had met het onthouden van de wisselende toonhoogtes. Als oplossing voor dit probleem ontwikkelde hij zijn eigen notenbalk, waarmee leden van een koor zich sneller de Gregoriaanse zang machtig konden maken. Het geschrift dat Guido hierover schreef heet de Micrologus.

Hoe werkte de notenbalk?

Guido bedacht zijn nieuwe methode van muzieknotatie met behulp van de (destijds alom bekende) hymne Ut queant laxis. Met deze nieuwe methode was de sprong in toonhoogte eenduidig te noteren. Guido gebruikte de beginlettergrepen ut-re-mi-fa-sol-la uit de hymne als basis van de vastlegging. Hij ontwikkelde met deze lettergrepen een compleet toonsysteem, waardoor het eindelijk mogelijk was de wisselende tonen precies te lezen. Opmerkelijk is dat deze vorm van notatie niet overwaaide naar Byzantium en Azië. Het bleef daar gebruikelijk muziek te leren met het oude neumen-systeem.

Verdere ontwikkelingen

In het 17e-eeuwse Frankrijk werd de notenbalk gestandaardiseerd met vijf lijnen, waar er eerst nog maar drie lijnen werden gebruikt. Ook kreeg elk instrument zijn eigen notatie en werden er verschillende soorten tekens afgesproken, waardoor ook het ritme precies aangeduid kon worden. In de 18e eeuw kreeg het notenschrift naast de horizontale strepen verticale strepen, die de maat van de muziek aan moesten geven.