De geschiedenis van schaken

Schaken, wie kent het niet. Het is een spel dat al lang tot de verbeelding spreekt en over de hele wereld wordt gespeeld. Door het grote aantal zetkeuzes zijn er talloze unieke partijen mogelijk die gespeeld kunnen worden: zo’n 10^120 (een 10 met 120 nullen). Dat is een hoger getal dan het aantal elektronen in het waarneembare universum. Waar komt dit bekende spel eigenlijk vandaan?

Schaken is een oud spel, waarschijnlijk wordt het al duizenden jaren gespeeld. Hierdoor is het moeilijk te bepalen waar het spel oorspronkelijk vandaan komt en wanneer het precies bedacht is. Tot ongeveer het einde van de vorige eeuw was de meest gangbare theorie dat schaak zijn oorsprong vindt in het oude China. Tegenwoordig heeft de theorie dat schaken uit India komt, de meest aanhang onder historici.

Ontstaanslegendes

Schaken is al zo oud, dat er verschillende legendes bestaan over de herkomst van het spel. In middeleeuws Europa werden bijvoorbeeld Koning Xerxes I van Perzië, Odysseus en de legendarische koning Agamemnon allemaal genoemd als uitvinder van het spel. Arabische en Perzische legendes wijzen weer naar India als herkomstland. Zo zou bijvoorbeeld een man genaamd Sissa Ibn Dahir het spel hebben uitgevonden voor een Indiase koning. Volgens de legende was de koning zeer onder de indruk van het spel en vroeg hij aan Sissa hoe hij beloond wilde worden. Sissa antwoordde dat hij wilde dat er een rijstkorrel op het eerste vlak van een schaakbord werd gelegd, vervolgens twee rijstkorrels op het tweede vlak, vier op het derde vlak enz. tot alle vlakken op het bord bedekt waren, met bij ieder vlak een verdubbeling van het aantal rijstkorrels. Het uiteindelijke aantal rijstkorrels, wilde Sissa als beloning. Dat lijkt in eerste instantie misschien een bescheiden vraag, maar als je het doorrekend kom je uit op een grotere hoeveelheid rijstkorrels dan dat er op aarde bestaat. 

Indiase herkomst

De meest gangbare theorie onder historici vandaag de dag, is dat schaken afkomstig is van een Indiaas spel genaamd Chaturanga, wat zo ongeveer ‘vier delen’ betekent. Men moet echter in het achterhoofd houden dat de ontstaansgeschiedenis van schaken verre van een uitgemaakte zaak is. Zo zijn er ook historici die beweren dat schaken in Perzië of het oude Egypte is uitgevonden. In dit artikel zullen we ons echter richten op de theorie dat schaken afstamt van Chaturanga. Het was een term die in het oude India ook gebruikt werd als naam voor het leger, dat doorgaans uit vier onderdelen bestond: voetvolk, strijdwagens, cavalerie en olifanten. Chaturanga had andere speelstukken dan we van het schaken van vandaag de dag kennen. De voorste rij bestond uit pionnen, maar in de achterste rij stond er naast de koning een minister. Deze stonden weer tussen olifanten, en naast de olifanten stonden twee paarden. In de uiterste twee hoeken van het bord stonden de strijdwagens. Om de koninklijke waardigheid te waarborgen kon een koning nooit geslagen worden.  
 

Verspreiding naar Perzië

De eerste geschreven bronnen over Chaturanga komen uit de zesde eeuw na Christus. Deze beschrijven hoe het spel vanuit India zich naar Perzië verspreidde en de namen voor de speelstukken veranderden. Het Indiase raja veranderde bijvoorbeeld naar het Perzische sjah (koning). Ons woord voor schaak vindt uiteindelijk zijn oorsprong in het woord sjah. Schaakmat komt weer van de perzische woorden shah mand, wat iets als ‘de koning is hulpeloos’ betekent. Ook de Indiase minister werd vervangen door een Perzische generaal of ferz. 

Islamitische verspreiding

Perzië werd in de zevende eeuw veroverd door de moslims, waarna de naam van het spel werd omgedoopt tot het Arabische Shatranj. Ook veranderden de regels en de speelstukken, waardoor het spel meer de gelijkenis kreeg met het moderne schaken. Shatranj verspreidde zich snel door heel de Islamitische wereld en alle samenlevingen waarmee het in contact stond, waaronder Europese. 

Schaken bereikt Europa

Het spel werd net zoals dat het geval geweest was in Perzië en de islamitische wereld, razend populair in middeleeuws Europa. Het was een goede tijddoder voor soldaten in kastelen, die vaak een saai bestaan leidden. Rondreizende minstrelen droegen veelal een exemplaar van het spel met zich mee, waardoor het spel zich door heel Europa kon verspreiden. Ook vikingen waren voorname verspreiders van het spel. 

Modern schaken

Tot nu toe zijn enkele naamsveranderingen van speelstukken genoemd, maar ook spelregels zijn in de loop der jaren flink aangepast. Het aantal spelregels en verschillende schaakspelvarianten dat bestaan heeft, is veel te groot om allemaal op te noemen. Tegen het einde van de 15de eeuw vonden er echter een aantal veranderingen in de spelregels plaats, die wel belangrijk zijn om te noemen. Zo werd de generaal naast de koning vervangen door een koningin en kregen alle stukken de bewegingen die ze vandaag de dag hebben. Deze veranderingen liggen aan basis van het moderne schaken. Slechts een aantal regels over het slaan en de promotie van pionnen en over het rocheren van de koning, ontstonden later en werden al snel in heel Europa geaccepteerd. 

Kanttekeningen

Zoals eerder gezegd is alles hierboven beschreven de meest gangbare theorie. Er zijn echter kantekeningen te plaatsen bij deze theorie. Zo beschrijft de bron waarop we ons baseren als we zeggen dat Chaturanga in India is uitgevonden, dat rond dezelfde tijd ook het spel Nard (de voorloper van Backgammon) in India is uitgevonden. Dit lijkt echter niet te kloppen. In de derde eeuw na Christus was het bestaan van Nard namelijk al goed gedocumenteerd. Ook zijn de oudste speelstukken die onomstotelijk als ‘schaakset’ beschouwd kunnen worden, gevonden in het huidige Oezbekistan. Sommige historici beweren daarom ook dat schaken uit Perzië komt en niet uit India. Ook zijn er weer historici die beweren dat schaken uit het oude Egypte komt. 

Schaken vandaag de dag

De oorsprong van schaken is een mysterieuze zaak en zal dat wellicht altijd wel blijven. Wel kunnen we in ieder geval met zekerheid zeggen dat het schaken ontzettend oud is en het meest populaire spel in de menselijke geschiedenis. Zelfs vandaag de dag is schaken het meest populaire bordspel ter wereld. Daarom is het cultureel gezien nog steeds erg relevant. Zo brak laatst de dramaserie over een fictieve schaakkampioen The Queen’s Gambit een Netflix-record met 64 miljoen kijkers in de eerste 28 dagen. Ook op Twitch, een videowebsite gericht op streamen, is schaken sinds kort razend populair. Iedere dag kijken er duizenden mensen naar livestreams van online potjes schaak. 

Bronnen: Carolus Chess, Godess Chess, Sassanian Origin for Game of Chess.