De Monumentale molen De Gekroonde Poelenburg, Zaandam

Vanaf het jaar 1614 verrezen talloze houtzaagmolens in de buurt van Zaandam. De Uitgeester Cornelis Corneliszoon had tien jaar eerder ontdekt hoe je met een krukas een zaagraam op en neer kon bewegen. Op deze manier was het mogelijk om veel sneller planken te zagen. In Zaandam is er nog een over, ‘De Gekroonde Poelenburg’.

De Paltrokmolen

De Gekroonde Poelenburg is een Paltrokmolen, een zaagmolen waarvan er ooit meer dan tweehonderd in Zaandam en omgeving moeten hebben gestaan. De molen ontleent zijn naam waarschijnlijk aan de vorm van een veertiende en vijftiende-eeuws overkleed voor mannen, de ‘Paltrok’. De Paltrokmolen is een doorontwikkeling van de Standerdmolen en is dus net als deze molen in zijn geheel rond te draaien. Bij de meeste andere molens draait alleen de nok. Het grootste voordeel van een Paltrokmolen ten opzichte van bijvoorbeeld een Stellingmolen, is dat de molen een hardere wiekensnelheid aankan en zodoende dus ook sneller kan zagen.

Voorlopers van De Gekroonde Poelenburg

De eerste vermelding van een molen met de naam Poelenburg dateert uit 1733. Op dat moment trad Pieter Jochemszoon Poelenburg toe als deelnemer aan een brandcontract. Een dergelijk contract was bij een molen absoluut noodzakelijk, want het kwam geregeld voor dat er een de fik in ging. Ook de Poelenburg viel dat lot ten deel op 11 december 1903. Op zijn plaats werd een jaar later de molen ‘De Locomotief’ opgericht. Deze molen was al in 1866 gebouwd en diende ter vervanging van de molen ‘De Groene Jager’. Deze molen moest wijken voor het spoor dat de Hollandsche Spoorweg Maatschappij langs Zaandam wilde aanleggen. Omdat die molen al oud was vond men het niet de moeite waard om hem nog te verplaatsen. Met De Locomotief gebeurde dit dus wel.

Op de Zaanse Schans

Tot 1950 bleef de houtzaagmolen in bedrijf. In 1963 werd ze overgeplaatst naar de Zaanse Schans. Men had daarbij bedacht de molen weer in gebruik te stellen voor productie. Omdat de molen op de plek waar zij nu stond erg moeilijk te kruien (het in de wind zetten van de wieken) bleek, werd uiteindelijk besloten de pogingen hiervoor te staken. Later kwam men er achter dat bij de reconstructie van de molen te veel gewicht van het bouwwerk op de meedraaiende rollen was gelegd. De centrale standerd middenin de paltrok die ook meebewoog, diende eigenlijk zwaarder belast te worden. Dit werd dan ook snel aangepast. In 1991 werd nog een bouwloods in dezelfde stijl naast de molen geplaatst en in 2005 werd een grote restauratie uitgevoerd, waarbij de molen haar oorspronkelijke groene kleur weer terugkreeg. Een molen als De Gekroonde Poelenburg dient echter constant gerestaureerd te worden. In 2011 werd bijvoorbeeld de zaagvloer grotendeels vernieuwd, alsook de vloer van de zolder. In mei 2014 werd vastgesteld dat de wieken uit 1963 niet meer goed waren. Hoewel de molen gebouwd is in een zeventiende-eeuwse stijl, zijn de meeste onderdelen inmiddels niet ouder dan vijftig jaar.