De moord op Olof Palme

Op vrijdagavond 28 februari 1986 verlaat de Zweedse premier Olof Palme samen met zijn vrouw Lisbet een bioscoop. Hij was, zoals vaker, een avondje uit geweest en ging nu te voet naar huis. Zonder lijfwachten, Palme had zijn lijfwacht een avond met verlof gestuurd. Op de hoek van de straten Tunnelgatan en Sveavägen, midden in het centrum van Stockholm, duikt er vlak achter het echtpaar Palme een man op. Voordat iemand doorheeft wat er gebeurt, trekt de man een pistool, schiet twee keer en vlucht de Tunnelgatan in. Achter hem, schreeuwt Lisbet Palme gewond om hulp, maar die komt te laat. De Zweedse premier Olof Palme is vrijwel op slag dood. De moord op Palme is decennialang een van de grootste Zweedse mysteries en een nationaal trauma geweest.

Premier Olof Palme

De sociaaldemocratische premier Olof Palme was populair maar niet zonder controverse. De hervormingen die hij tijdens zijn twee termijnen als premier, eerst van 1969 tot 1976 en vanaf 1982 doorvoerde, maakten hem geliefd op links, maar leverden hem veel kritiek op vanuit rechtse hoek. Ook op internationaal niveau liet de premier zich gelden. Hij uitte felle kritiek op de Verenigde Staten tijdens de Vietnamoorlog en op het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime. Dit bracht  de diplomatieke relaties met die landen meer dan eens ver onder het vriespunt.

Eerste onderzoek

De moord was een flinke klap voor het beeld van Zweden als gemoedelijke, haast lieflijke, sociaaldemocratie. Na de moord kwam een enorm onderzoek op gang, maar dat onderzoek kwam moeilijk op gang. De dader leek van de aardbodem verdwenen. In eerste instantie leek de verklaringen van de meest dichtstbijzijnde getuige, Palme’s vrouw Lisbet, weinig te helpen. Ze zou de moordenaar nauwelijks gezien hebben, maar later gaf ze toch een zeer nauwkeurig signalement. De enige andere aanwijzingen op de plaats delict waren de twee afgevuurde kogels. Verklaringen van andere getuigen leverden een goed beeld op van de vluchtroute van de moordenaar, maar relatief weinig informatie over een signalement. Het onderzoek werd bemoeilijkt doordat de politie in de eerste fase van het onderzoek een aantal cruciale fouten maakte. Zo werd de plaats delict pas laat afgesloten voor het publiek, waardoor veel sporen mogelijk werden uitgewist.

Eerste veroordeling en vrijspraak

In 1989 leidde het onderzoek naar de moord toch tot een veroordeling. De in 1988 gearresteerde alcoholverslaafde Christer Petterson werd aangewezen als verdachte en veroordeeld tot levenslang. In hoger beroep bleek echter dat het bewijs tegen Petterson niet voldoende was, er waren zelfs getuigenverklaringen die hem vrijpleitten van de moord. De verslaafde Petterson zou in de volgende jaren meerdere keren zeggen dat hij de moord gepleegd had, maar al die verklaringen ook weer intrekken. Hij overleed in 2004.

Theorieën over de moord op Olof Palme

De onderzoeken gingen verder, maar zonder resultaat. In de loop der jaren ‘bekenden’ 130 mensen de moord. Dat voedde talloze meer of minder serieuze theorieën over de toedracht van de moord.  Die theorieën vlogen alle kanten op. De politie deed diepgravend onderzoek naar de mogelijke betrokkenheid van strijders van de Koerdische PKK, maar na lang onderzoek (volgens sommigen was er sprake van tunnelvisie) bleek dat een dood spoor.

Ondertussen verschenen er steeds meer theorieën. Een daarvan wees naar Amerikaanse betrokkenheid bij de moord, wegens Palmes kritiek op de Vietnamoorlog en de Irak-Iranoorlog. In het licht van die oorlogen werd ook een complot waar de Zweedse wapenfabrikant Bofors bij betrokken was genoemd. Volgens sommigen waren rechtse kringen binnen de Zweedse politie en leger er juist bij betrokken, maar ook Zuid-Amerikaanse paramilitairen werden genoemd. De Rote Armee Fraktion claimde de moord nog even, maar die claim werd door de politie al snel ontkracht. De Sovjet-Unie werd ook nog even verdacht.

Een opvallende verdenking lag bij Zuid-Afrikaanse geheime diensten. Hoewel het bij claims bleef, bleef die verdenking nog lang bestaan. Ook werden er eenlingen genoemd. Hierbij viel de verdenking onder meer op beursspeculant Christer Andersson en Stig Engström, in de media bekend als “de Skandiaman”. Die laatste was in de eerste dagen verhoord door de politie, volgens zijn eigen verklaringen was Engström na de moord namelijk als een van de eerste getuigen ter plaatse. Hij kon daardoor veel details van de aanslag geven. Omdat hij met zijn verklaringen echter ook nadrukkelijk de media opzocht, werd hij door de politie terzijde geschoven, men dacht dat hij vooral belangrijk wilde doen.

Vernieuwd onderzoek naar de moord

Ondanks alle claims en onderzoeken, kwam er maar geen oplossing voor de moord. Het onderzoeksdossier groeide tot honderdduizenden pagina’s. In 2010 werd een Zweedse wet op de verjaring van moorden opgeheven, waardoor ook deze moord niet verjaarde. In 2017 nam een nieuwe aanklager, Krister Petersson, het onderzoek op zich. In zijn speurtocht kwam Engström weer in beeld. Dit keer niet als getuige, maar als verdachte. Zijn verklaringen zouden niet kloppen en de kleding die hij op de avond van de moord droeg, kwam overeen met het signalement van getuigen. Daarnaast had Engström een motief. Hij stond bekend als een zeer fel tegenstander van Palme en had daarnaast als ex-militair en lid van een schietvereniging voldoende vaardigheid met wapens om de moord te plegen.

Dan toch: de oplossing

Op 10 juni 2020 kwam Krister Petterson met het verlossende woord naar buiten. Volgens zijn onderzoek heeft Engström de moord gepleegd. Tot een aanklacht zal het echter niet komen. Egström overleed in 2000, waardoor hij niet meer veroordeeld kan worden.

Bronnen:

• Volkskrant.nl: Zweedse justitie "Skandia-man vermoordde waarschijnlijk Olof Palme"
• Trouw.nl: Na 34 jaar wordt een mysterie opgelost: wie vermoordde de linkse Zweedse premier Olof Palme 
• RTL.nl: Zweden weet eindelijk wie 34 jaar geleden premier Palme doodschoot, Ontknoping Zweedse thriller: wie heeft premier Olof Palme vermoord?
• The Guardian: Sweden to present findings on Olof Palme assassination, South Africa may hold the answer to who murdered Olof Palme 

Afbeeldingen:

Premier Olof Palme (links) samen met de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Van der Stoel in 1981. Fotocollectie Anefo via www.nationaalarchief.nl