De reizen naar het oosten… en verder: de ontdekking van Siberië.

Rusland is het grootste land ter wereld. Ze voelt zich gesteund door een gigantische Aziatische landmassa die het land al eeuwenlang verrijkt met de grenzeloze ruimte en vele grondstoffen. Al honderden jaren maakt Rusland aanspraak op het Siberische grondgebied. Een claim is echter geen gezag, dus door de jaren heeft het Russische hof talloze expedities en ontdekkers oostwaarts gestuurd om het wilde land te temmen.

Groot-Rusland

De Russische claim op Siberië is dus ouder dan de werkelijke invloed. Handelsbelangen en imperiaal prestige lagen ten grondslag aan deze claims. De invloed van Moskou en Sint-Petersburg bleef echter beperkt tot enkele forten en steden, veelal bij knooppunten en rivieren.

Alle begin is moeilijk

De uitbreiding richting Siberië begon in de nadagen van de middeleeuwse voorloper van het huidige Rusland. Het stadstaatje Moskou vocht zich in een serie oorlogen vrij van haar concurrenten en begon zich te richten op imperiale uitbreiding. Halverwege de zestiende eeuw kreeg deze uitbreiding een impuls nadat vorst Ivan IV (de verschrikkelijke) de titel aannam van Tsaar der Russen. Ivan richtte zijn pijlen op het oosten en veroverde de - eens zo machtige - Tartaarse vorstendomen. Dit gebeurde onder leiding van de kozak Yermak, hij staat sindsdien bekend als ‘veroveraar van Siberië’.

Race naar de zee

De Siberische bonthandel was een voorname drijfveer voor de Russische veroveringen

De inname van het Khazak- Khanaat in 1552 was belangrijk, deze overwinning baande voor de Moskovieten de weg naar het oosten en gaf de aanzet tot kolonisatie. In de volgende honderd jaar breidde het Russische tsaardom zich uit in een zeer hoog tempo. Aangejaagd door de winstgevende bonthandel waren het vooral de Kozakken die het continent doorkruisten. De Grote Oceaan werd bereikt in 1639.

Sleutelpunt tot succes

Op de weg naar het oosten stichtten (en veroverden) de Moskovieten en Kozakken talloze steden en forten. Deze steden vormden administratieve centra en voorzagen in handel en bevoorrading. Voorbeelden zijn Astrakhan (1556), Samara (1586), Tomsk (1604), Okhotsk (aan de Stille Oceaan, in 1647) Irkoetsk (1652) en 1654). Veel van deze steden doen nog steeds dienst als provinciale- of staatshoofdstad binnen de Russische Federatie.

Want Rusland is nog niet groot genoeg

Met de ‘verovering’ op het schiereiland Kamchatka in 1697 was de Russische claim op Siberië compleet. Moskovieten wilden echter verder. Met het aantreden van Peter de Groten als keizer van Rusland kregen de ontdekking en ontginning van het oostland een nieuwe impuls. Zijn interesse in wetenschap en scheepvaart, evenals zijn wens om verre landen (met name Amerika) te koloniseren, gaven de aanzet tot grootse expedities. In deze tijd wist men nog maar weinig van de afstand tussen Siberië en Amerika. Er werd gespeculeerd over een landbrug naar Amerika. Mogelijk maakten Siberië en Amerika deel uit van één groot continent!

Een bescheiden onderzoekje

De Noordelijke Expeditie van 1724 diende dan ook het doel om dit uit te zoeken. De expeditie stond onder leiding van de Deen Vitus Bering en voer tot aan de - naar hem genoemde - Beringstraat. De Russen voeren door Siberië, op weg naar de oostkust. Hier bemanden ze drie schepen en toonden aan dat Amerika en Siberië niet verbonden waren en keerden terug.

De Grote Noordelijke Expeditie

Herdenkingszegel Vitus Bering uit het Sovjet-tijdperk

Peter wilde verder dan Siberië. In navolging van de West-Europese naties probeerde Peter voet aan de grond te krijgen in de Nieuwe Wereld. Hij had voor zijn dood in 1725 al een tweede expeditie voorbereid. Zijn opvolger, tsarina Anna, liet de expeditie doorgaan. Ondanks de inspanningen van de eerste expeditie was de precieze afstand tussen Siberië en Amerika een raadsel. De tweede (Grote) Noordelijk Expeditie had het doel om de definitieve weg naar Amerika te vinden als voorbereiding voor kolonisatie. Er werd daarnaast ook onderzoek gedaan naar Siberische kustlijn. Er ging ook een aanzienlijke groep wetenschappers, botanici en geografen mee. De expeditie vertrok in 1732 richting Kamtjatska.

De kolossale keizerlijke reis

De Grote Noordelijke Expeditie was groots opgezet. Drie expedities, één onder het gezag van Vitus Bering, bestonden samen uit duizenden zeelui, soldaten en wetenschappers. Bij de aankomst bij de oceaan moest er ook een expeditievloot gebouwd worden; talloze timmermensen, smeden, zeilmakers en andere vaklui monsterden aan. Twee expedities voerden richting het oosten, één richting het noorden. Storm, scheurbuik en het barre Siberische klimaat deed de expeditieleden bij bosjes sterven. Bering was één van hen.

Hoogtij van de wetenschap

Om de expeditievloot te bereiken, doorkruisten wetenschappers heel Siberië. Op weg deden de wetenschappers onderzoek naar de Siberische volkeren en dieren. Ook werden er constante verbeteringen aangebracht op kaarten. De tochten naar Amerika stelden de Russen in staat het eigen Siberische land te leren kennen. In de loop van de expeditie zijn er op deze manier veel nieuwe planten, dieren, volkeren en geografische fenomenen ontdekt. Ook de Amerikaanse kust werd ontdekt. Er ging slechts één persoon aan land. Het doel was bereikt.

Ontdekkingsreizen onder dwang

Het Russische verre oosten

In de volgende eeuw trokken Russische kolonisten naar het oosten. In eerste instantie naar Alaska en Amerika, tot Californië aan toe. Bonthandel was de voornaamste drijfveer. Siberië en het verre oosten waren echter ook een onderwerp van kolonisatie en ook het euraziatische continent werd langzamerhand ontdekt en gekoloniseerd. Dit gebeurde grotendeels onder dwang, veel vroege Siberische kolonisten waren verbannen misdadigers. Dit laatste is een Russische traditie die zich tot op de dag van vandaag voortzet. Lokale dorpelingen en hun gebruiken en tradities werden vooralsnog met rust gelaten. Siberië bleef voorlopig een stille en barre plek.

In twee eeuwen van west naar oost

Met het einde van de expedities was de ontdekking van Siberië grotendeels voltooid. Het land was onder Russische controle en nieuwe expedities zouden verdere ontdekkingen ten doel hebben. Siberië werd langzamerhand bevolkt door meer en meer Russen. Dit kreeg een impuls met de aanleg van de trans-Siberische spoorlijn in 1902-05. Het duurde echter tot het tijdperk van de Sovjet-Unie dat Siberië meer betrokken werd bij het westen van Rusland. Winstgevende mijnbouw en de winning van grondstoffen vormden het nieuwe doel. Langzamerhand mengden de Russen zich meer en meer met hun oostelijke gebieden.

De Russische ontdekkingsgeest bestaat nog steeds

Tegenwoordig is de Russische invloed op Siberië onomstreden. Rusland ontgint het Siberische landschap in een hoog tempo en nog altijd worden er grote ontdekkingen gedaan. Deze ontdekkingen dienen velen takken van wetenschap. De grote ongerepte bossen bieden een leefomgeving voor talloze onontdekte diersoorten en de ondergrond is nog altijd een schat voor geologen. Nog altijd zetten de Russen door en ontdekken ze hun eigen grondgebied… en verder.

Rusland heeft tegenwoordig haar blik gericht op het noorden, waar smeltende poolkappen en een noordelijke zeeroute de aanzet geven tot nieuwe ontdekkingsreizen.