De ultieme rechtszaak: Was Wilhelm II schuldig aan de Eerste Wereldoorlog?

Een team van 13 juristen en historici besloten zich te buigen over de vraag: Was Wilhelm II schuldig aan de Eerste Wereldoorlog? Het antwoord is te vinden in het boek Het Proces tegen Wilhelm II en biedt tevens een kijk op de manier waarop twee vakgebieden uitstekend samenwerkten. Het verschil tussen de uiteenlopende ideeën van historici en juristen kwam ook tijdens de boekpresentatie aan het licht, waarbij de rechtszaak werd nagespeeld met een denkbeeldige Wilhelm II in de bank.

De doelstelling van de Stichting Studie Centrum Eerste Wereldoorlog (SSEW) is de interesse over de Eerste Wereldoorlog opwekken in Nederland. Hoe kun je dit beter doen dan een acht jaar lange studie te initiëren over een spraakmakend onderwerp? In het verlengde van het onderzoek werd een rechtszaak nagespeeld op het landgoed van Kasteel Amerongen. Naast Huis Doorn bestaat er haast geen geschiktere plek; Kasteel Amerongen was de eerste plek waar de Duitse keizer werd ondergebracht bij de welgestelde familie Bentinck. Hij tekende hier zijn abdicatie wat het einde betekende van het Duitse keizerrijk. Wilhelm II verbleef zo’n anderhalf jaar in het kasteel. Daarna vertoefde hij in het charmante Huis Doorn waar hij als tijdverdrijf een deel van het bos heeft weggehakt. Wilhelm verbleef hier tot aan zijn dood in 1941.

Verdrag van Versailles

Na de Eerste Wereldoorlog wezen de overwinnaars Duitsland aan als enige schuldige aan de oorlog. Het noodgedwongen accepteren van deze schuld zorgde ervoor dat de Duitsers aan enorme herstelbetalingen moesten voldoen, het leger moesten worden verkleind en ze een deel van hun grondgebied kwijtraakten. Artikel 227 en artikel 228 van het verdrag gaan specifiek over de schuld van de keizer, maar ook over andere oorlogsmisdadigers. De aanwezigen tijdens de nagespeelde rechtszaak hameren op de context van deze artikelen.

Alléén Wilhelm II berecht

Berechting werd in die tijd als de beste optie gezien om alle oorlogsmisdadigers te veroordelen. Een eventuele berechting zou dan ook gelden voor bijvoorbeeld Rusland of Engeland. Zo berechtten Duitse rechters na de oorlog ook eigen soldaten. Het recht bood een zekere manier om een dader te berechten in plaats van via een vaag verdrag of politiek besluit een eindoordeel te geven. Bovendien had ook Duitsland een eigen belang om Wilhelm II in de rechtbank te veroordelen. Als de keizer onschuldig bleek te zijn, werden de herstelbetalingen wellicht verminderd. De geïmproviseerde rechtbank in Amerongen gebruikt overigens het Nederlands recht en benadrukt dat zij alléén Wilhelm II berechten en niet het gehele Duitse rijk.

Historische context is verwaarloosbaar

Voorafgaand aan de rechtszaak worden er een aantal ‘regels’ vastgesteld. De keizer had geen immuniteit, daarnaast wordt er alleen gekeken naar de acties van Wilhelm II. Het hof leest in het Verdrag van Versailles niet zozeer het bekennen van schuld, maar eerder een financiële tegemoetkoming. Bovendien gaat artikel 227 voornamelijk over agressie en de schending van de Belgische neutraliteit, terwijl artikel 228 niet specifiek over de keizer gaat. Het hof merkt tevens op dat het vreemd is dat er geen berechting heeft plaatsgevonden van andere politieke leiders.

Duitsland ontketende de aanvalsoorlog

De aanklager stelt dat in 1914 de International Union of Peace Society werd opgericht, wat pretendeert dat er in Europa wel degelijk pacifisme werd nagestreefd. Duitsland kan daarom aangewezen worden als dwarsligger en agressieopwekker, met de toestemming van de Bundesrat ontketende de Duitse keizer een aanvalsoorlog. De verdediger ziet verdedigingsmechanismen zoals het Von Schlieffenplan niet zozeer als een agressief middel om een aanval op te wekken. Daarnaast vroeg de keizer toestemming aan de Bundesrat, wat de raad medeschuldig maakt. De rechter stelt dat het hier niet over gaat in de jurisdictie. De eerste landen die een oorlogsverklaring verkondigden waren Oostenrijk-Hongarije en Servië, waarna Duitsland bijsprong maar duidelijk niet de initiator was van de oorlog.

Schuld aan schending Belgische neutraliteit?

Duitsland garandeerde eerst dat het de Belgische neutraliteit niet zou schenden, maar heeft het eigen voornemen genadeloos in de wind geslagen volgens de aanklager. Hierop stelt de verdediger dat Duitsland dan ook niet de bedoeling had om de neutraliteit in gevaar te brengen. Het Duitse rijk was namelijk niet systematisch op voorhand aan het plannen hoe zij België binnen zouden vallen. De verdediger wijst het hof er bovendien op dat deze kwestie wel met een duidelijk juridische invalshoek bekeken moet worden. De rechter gelooft niet in de argumenten van de verdediging en verklaart dat alleen een handeling uit noodweer te verdedigen valt. Aangezien België geen agressiviteit vertoonde, is Duitsland daarom in dit geval schuldig aan de schending van de Belgische neutraliteit.

Strafbare feiten in België en schending van internationale wetten

De aanklager stelt dat de Duitsers onnodige misdaden hebben gepleegd in België. Zo zijn er bibliotheken in brand gestoken en Belgen gepest. De Duitsers zetten ze net over de grens bij Aken af, waarna zij weer het hele eind naar huis moesten lopen. De aanklager beroept zich dan ook op ‘command responsibility’. De verdediger vindt deze stelling vrij hypocriet. De Belgische koning Leopold II was immers ook geen lieverdje in Congo en ook de Britten hebben zich schuldig gemaakt aan executies in India. Bovendien is de Duitse keizer hier niet per se verantwoordelijk voor, het betoog van de aanklager is niet zozeer van juridisch belang, aldus de verdediging. De rechter stelt dat de misdaden in België reuze meevielen en dat de schuld hiervan eerder bij Duitse reservisten zou moeten liggen. De Duitse keizer heeft zich kortom niet schuldig gemaakt aan oorlogsmisdaden.

De onbeperkte duikbotenoorlog

De internationale code voor zeeoorlogen, de London Declaration van 1909, werd door Duitsland compleet genegeerd volgens de aanklager. Duitsland viel buitenlandse schepen aan buiten het oorlogsgebied en heeft zelfs een keer een hospitaalschip gebombardeerd. Wilhelm II zou dit geïnitieerd hebben, wat in strijd is met de ‘customs of war’. De verdediger herinnert de aanklager eraan dat de Declaration niet bindend was en dat Duitsland de beste intentie had om zich hieraan te houden. De Duitsers wilden dit alleen doen als andere landen het ook deden, maar dat gebeurde niet waardoor zowel Engeland als Duitsland de Declaration niet naleefden. Bovendien komen onderzeeboten nog niet voor in het internationaalrecht van die tijd. De rechter verklaart dat de tenlastelegging gaat over het beginnen van de onderzeebotenoorlog. Engeland leek hierin onvermurwbaar en bood geen samenwerking. Wilhelm II is daarom onschuldig.

Wilhelm II wordt bestraft

De conclusie van de rechtszaak is dat Wilhelm II alleen schuldig is aan de schending van de Belgische neutraliteit. Een gepaste en ironische straf is detentie in Huis Doorn. Het hof benadrukt vervolgens het verschil tussen historici en juristen. Juristen grijpen terug op de precieze aard van de aanklacht, terwijl historici de context analyseren en ook andere factoren erbij halen. De geïnteresseerden die het niet eens zijn over de uitkomst van deze rechtszaak: wees niet getreurd, er volgt een ‘follow up’ waarbij je kan debatteren met het hof. De bewijsstukken van de rechtszaak zijn te vinden op de website van de SSEW.