De zwaan als symbool voor het lutheranisme

De zwaan is een symbool dat in veel Lutherse kerken terug is te vinden. Deze gracieuze watervogel siert windwijzers, orgels, gevelstenen en gebrandschilderde ramen. Het symbool van de zwaan is onlosmakelijk verbonden met het Lutherse geloof.  Maar hoe is dit zo gekomen?

Sint Johannes Hus en de gans

Honderd jaar voordat Maarten Luther met zijn 95 stellingen de wantoestanden in de katholieke kerk aanklaagde, leefde de Tsjechische hervormer Johannes Hus. In de 15e eeuw liet Hus zich al buitengewoon kritisch uit over de misstanden binnen de Rooms-katholieke kerk. Hus werd ter verantwoording geroepen door het hervormingsconcilie van Konstanz. In eerste instantie kreeg Hus vrijgeleide van Keizer Sigismund. Later werd Hus toch gevangengenomen en veroordeeld tot de brandstapel op 6 juli 1415. In afwachting van zijn vonnis schreef Hus veel brieven aan zijn gemeente. In een van deze brieven schreef hij: ‘’Zij zullen nu een gans braden (Hus is Boheems voor ‘gans’), maar over honderd jaar zullen zij een zwaan horen zingen. Die zullen zij moeten verdragen. Daar zal het ook bij moeten blijven, zo God wil.’’

De zwanenzang

De profetie van de gans en de zwaan komt meerdere malen terug in de literatuur, soms geciteerd uit Hus’ brieven maar dikwijls worden ze ook als laatste woorden van Hus gepresenteerd. Beide van deze aannames kloppen echter niet, de profetie van Hus is ontstaan door een constructie bedacht in de 16e eeuw. De profetie van de gans werd toen pas voor het eerst genoemd. Luther verwees voor het eerst naar de profetie van Hus over de gans en de zwaan in 1531. In de bewaarde brieven van Hus sprak hij wel over een gans, maar nooit over een zwaan. Het vermoeden bestaat dat Luther zelf de connectie tussen de gans en de zwaan heeft gelegd. Het familiewapen van de familie Luther was namelijk ook een zwaan.

Luthers sympathie voor Hus

Het jaar waarin Luther zichzelf verbond met de zwaan werd voorafgegaan aan het jaar waarin Luther tijdens de Rijksdag in Augsburg in de ban gedaan werd. Juist op het moment dat de ban tegen Luther en zijn volgelingen werd bekrachtigd, stelde Luther zichzelf naast Hus. De theoloog die niet alleen in de ban gedaan werd, maar voor zijn gedachtegoed op de brandstapel belandde. Luther voelde zich aangesproken door Hus’ geschriften en deelde zijn centrale visie over de kerk. De centrale gedachte in de geschriften van Hus was dat alleen Christus, en niet de paus, het hoofd van de kerk is. Hus stelde de Schrift voor als goddelijke wet en beschouwde de paus als dienaar van de antichrist omdat hij zichzelf boven de goddelijke wet plaatste. Luther maakte Hus een voorloper van de lutherse reformatie en plaatste zichzelf in de traditie van Hus. De zwaan werd zo een toepasselijk beeldsymbool voor de traditie en de taak waarvoor Luther zich geroepen voelde.

Zwaan als symbool van lutheranisme

Al tijdens Luthers leven werd de zwaan als symbool voor het lutheranisme populair. Op titelbladen van Bijbels en gezangboeken werd de zwaan vaak afgedrukt. De Ronde Lutherse Kerk in Amsterdam kreeg in 1671 als eerste lutherse kerk van ons land een zwaan als windwijzer. In de vroege ontwikkeling en vestiging van de lutherse gemeenschap fungeerde de zwaan als confessionele signatuur voor de lutherse identiteit. Hiermee werd de identiteit van de lutheranen versterkt en konden ze zichzelf sterk profileren ten opzichte van andere protestantse geloofsgemeenschappen. Door de zwaan in te zetten als windvaan bovenop kerkgebouwen presenteerde de lutherse confessie zich in de openbare ruimte. Later werd de zwaan ook geïntegreerd in het interieur van lutherse kerken. De zwaan van Luther is ten slotte ook terug te vinden in dit oude rijmpje: De Gereformeerden hebben een haantje, De Luthersen hebben een zwaantje, De Roomsen hebben een kruisje, En de Mennisten een houten huisje.