Dierenrijk als inspiratie voor Joodse kunstenaars

Het Joods Historisch Museum in Amsterdam heeft aangekondigd dat het vanaf eind maart 2013 een expositie gaat verzorgen die in het teken staat van dieren. In de Joodse ornamentiek worden dieren traditioneel veelvuldig gebruikt en zijn daarbij vaak voorzien van een symbolische, Bijbelse betekenis. Vanaf het einde van de 19e eeuw vormde het dierenrijk ook voor moderne Joodse kunstenaars een belangrijke bron van inspiratie.

De introductie van dierentuinen en natuurmusea resulteerde in de loop van de 19e eeuw in een toenemende belangstelling voor het dierenrijk. Dit was ook het geval in de Amsterdamse kunstwereld. Aan het einde van de 19e eeuw werd het cultuurwetenschappelijke centrum Artis, gevestigd in het hart van de Amsterdamse Jodenbuurt, namelijk als dierentuin toegankelijk voor een breder publiek. Artis bleek niet alleen een vermakelijk oord voor dagjesmensen en dierenliefhebbers te zijn, maar vormde ook al snel een ideale plek voor lokale kunstenaars om inspiratie op te doen. Onder de nieuwsgierige bezoekers bevonden zich de Joodse kunstenaars Joseph Mendes da Costa en Jaap Kaas.

Joseph Mendes da Costa

De Amsterdamse Joseph Mendes da Costa (1863-1939) was de zoon van een Joodse beeldhouwer van grafmonumenten. Na zijn opleiding aan de Rijksschool voor Kunstnijverheid in Amsterdam werkte Mendes da Costa als erkend en veelzijdig beeldhouwer mee aan veel monumentale bouwwerken in de Nederlandse hoofdstad, waaronder de Beurs van Berlage. Hij hield zich met verschillende genres bezig, maar rond 1900 stonden dierontwerpen en –motieven centraal. Hij specialiseerde zich in dierentekeningen en vervaardigde tussen 1890 en 1910 talloze keramische beeldjes in zijn atelier, geïnspireerd door zijn dierenkennis die hij onder andere in het nabijgelegen Artis opdeed. Vooral apen en uilen waren terugkerende elementen in zijn werk. Vanwege zijn kennis en kunstzinnige gebruik van het dier ontving de Amsterdams-Joodse kunstenaar op 1 juni 1914 zelfs een eredoctoraat in de biologie van de Rijksuniversiteit Groningen.

Jaap Kaas

Meer nog dan Mendes da Costa gold de Joodse kunstenaar Jaap Kaas (1898-1972) als dierkunstenaar bij uitstek. Hij was geboren in Amsterdam, maar bracht een groot deel van zijn jeugd door in Antwerpen, waar hij het liefst zo vaak mogelijk naar de ‘Zoo’ ging. In de dierentuin leerde hij tekenen, schilderen en boetseren en liet hij zich inspireren door Antwerpse dierkunstenaars. Kaas volgde vervolgens kunstopleidingen in Antwerpen en Amsterdam, en vond uiteindelijk in Artis zijn ideale ‘atelier’. Kaas, die als beeldhouwer werd beïnvloed door Mendes da Costa, schonk in zijn tekeningen en beelden vooral aandacht aan de dierlijke anatomie. Hij probeerde op eigenzinnige wijze met expressionistische vormen het innerlijke leven van de dieren uit te beelden. Kaas was zo vaak in Artis te vinden, dat hij na verloop van tijd ‘de beeldhouwer van Artis’ werd genoemd.

Beestenboel

Naast Mendes da Costa en Jaap Kaas waren er aan het begin van de 20e eeuw veel andere Joodse kunstenaars die een grote belangstelling voor het dierenrijk koesterden en die dierentuinen als Artis gebruikten als inspiratiebron. Onder hen waren Samuel Jessurun de Mesquita, Joseph Teixeira de Mattos en Eli Smalhout. Van alle genoemde kunstenaars zullen binnenkort kunstwerken in het Joods Historisch Museum worden tentoongesteld. De expositie ‘Beestenboel’ is vanaf 29 maart tot en met 1 september te bezichtigen en heeft tot doel inzicht te bieden in de rol van dieren in de kunst. Kamelen, apen, leeuwen, uilen en veel andere dieren zullen de revue passeren. De eigen museumcollectie zal worden uitgebreid met behulp van Artis, het Teylers Museum en Museum Beelden aan Zee.