Dromen in de literatuur: 5 dromers uit bekende verhalen

Dromen zijn er in alle soorten en maten – boze dromen, leuke dromen, vreemde dromen. Ook in de literatuur wordt er wat afgedroomd. De schrijvers die de volgende boeken geschreven hebben laten de hoofdpersoon al dromend afreizen naar verre landen, vreemde gebieden of afschrikwekkende situaties. Hier een overzicht van een aantal bekende droombeelden in de literatuur én hun dromende bedenkers.

1. Lewis Carroll - Alice’s Adventures in Wonderland (1865)

Een rups met een waterpijp

‘Alice was beginning to get very tired of sitting by her sister on the bank, and of having nothing to do’. Wat er vervolgens gebeurt, is dat een wit konijn haastig langs rent en een konijnenhol in Alice’s tuin inspringt. Alice volgt het konijn en beland in een wereld vol rariteiten: drankjes waarvan je krimpt, een lachende kat, een waterpijprokende rups, pratende dieren die een theekransje houden en nog veel meer dingen die niet bestaan. In dit ‘Wonderland’ maakt Alice de meest bizarre avonturen mee, totdat haar zus haar aan het einde van het verhaal wakker maakt: ze heeft alles gedroomd.

Een metafoor voor drugsgebruik?

Het verhaal over deze surrealistische droom van één van de meest bekende dromers in de literatuur is geschreven voor Lewis Carroll. Over de jaren heen zijn verschillende pogingen gedaan het verhaal van Carroll te verklaren. Zo werd door sommigen gedacht dat het verhaal een metafoor was voor drugsgebruik. Anderen zagen het verhaal als één grote verwijzing naar de stad Oxford en weer anderen dachten dat het verhaal over seks ging.

Gewoon een bedenksel

Minder vaak hebben mensen het verhaal gezien als niets meer dan gewoon een gek, fictief verhaal. Het kinderboek was bijzonder voor die tijd: het ging over een kind dat zich ook echt als kind gedroeg en was niet, zoals gebruikelijker toen, moraliserend. Wie schuilt in het karakter van het verhaal wel de meest voor de hand liggende betekenis van het boek: een verhaal dat over niets anders gaat dan een fantasiewereld in de droom van een kind, met alle onzin en bedenksels die daarbij horen.

2. J.A. Schasz - Reize door het Aapenland (1788)

Literatuur uit de Verlichting

Auteur Gerrit Paape, die onder het pseudoniem J.A. Schasz schreef, schreef dit reisverhaal ten tijde van de Verlichting. Tijdens de Verlichting streden steeds meer mensen voor politieke idealen zoals gelijkheid en vrijheid: God was niet meer verantwoordelijk voor het geluk van de mens, maar de mens zelf was verantwoordelijk. Geluk was maakbaar, en een groot publiek moest voorzien worden van kennis. In de literatuur was deze ontwikkeling ook terug te zien. Zo werden er satirische en politieke tijdschriften opgericht en werden er sentimentele romans geschreven.

Een apenmaatschappij

Reize door het Aapenland is dan ook een product van de tijd. Het verhaal beschrijft een ik-persoon die de mensenwereld ontvlucht en terecht komt in een maatschappij van apen. Binnen de maatschappij speelt de vraag: kunnen apen mensen worden? De ene groep apen vindt van wel, en wil dit doen via een rustige en geleidelijke ontwikkeling van het innerlijk. De andere groep vindt ook dat apen mensen kunnen worden, maar willen dit doen door het uiterlijk radicaal te veranderen: zij vinden dat het afhakken van de staart de beste manier is om mens te worden. Uiteindelijk hakken de apen elkaars staarten af en bloeden bijna alle apen dood. Vervolgens wordt de ik-persoon wakker en blijkt dat hij een koortsdroom gehad heeft.

Politieke satire

Het verhaal is een satire op de Nederlandse politiek van toen. Paape behoorde tot de patriottenbeweging die in opstand kwam tegen de stadsregenten die 'schijnpolitiek' zouden bedrijven en slechts vanuit hun eigenbelang zouden handelen. De droom in dit verhaal heeft een diepere betekenis: het is een kritische reflectie op de maatschappij die zo kenmerkend was voor de tijd waarin Paape schreef.

3. George Orwell - Ninety Eighty-Four (1949)

‘Big Brother is watching you’

In het huiveringwekkende verhaal van Orwell komen dromen op verschillende manieren voor. Allereerst kan het verhaal op zichzelf als visioen gezien worden van een totalitaire staat waarin de inwoners constant en aan alle kanten worden bespioneerd. Het verhaal speelt zich af na de Derde Wereldoorlog in de superstaat Oceanië. De hoofdpersoon is Winston Smith, een journalist die voor de ‘Ministry of Truth’ werkt en oude krantenartikelen op zo’n manier moet overschrijven dat het nieuws aan de kant van de overheid staat. Winston besluit in opstand te komen tegen het totalitaire beleid. Hij krijgt een relatie met een andere dissident: Julia. De affaire wordt echter ontdekt door de ‘Thought Police’, en beiden worden opgepakt en gemarteld.

Gecontroleerde gedachten

Hoewel dromen en gedachten een vorm van ontsnapping aan de realiteit kunnen zijn, is dit in het verhaal van Orwell niet meer mogelijk. Niet alleen handelingen, maar zelfs gedachten worden in het verhaal totaal gecontroleerd door de staat. Vrij denken kan niet meer. De bevolking wordt door middel van het concept van ‘doublethink’ - waarbij men twee contrasterende gedachten heeft maar met opzet vergeet dat de twee gedachten contrasterend zijn - gehersenspoeld.

Kritiek of hallucinatie?

Het verhaal van Orwell wordt door sommigen gezien als kritiek op het Britse staatssocialisme, op het Stalinisme of op totalitaire systemen in het algemeen. Weer anderen zien het boek als een hallucinatie van een tuberculosepatiënt: Orwell was gediagnosticeerd met tuberculose in de tijd dat hij het boek schreef.

4. Theo Thijssen - Kees de jongen (1923)

Kees Bakels

De hoofdpersoon Kees Bakels uit het bekende Nederlandse boek van Theo Thijssen is een dromer bij uitstek. In 1908 verscheen het personage voor het eerst in een aantal fragmenten in het tijdschrift de ‘Nieuwe School’, en in 1923 verscheen het boek ‘Kees de jongen’. Het verhaal was vanuit het gezichtspunt van een kind beschreven – iets wat het boek in 1923 onderscheidde van andere kinderboeken.

Wat zou er gebeuren als…

Het verhaal gaat over de elfjarige Kees Bakels die in de laatste klas van de lagere school zit. Kees is een dromer: hij stelt zich constant allerlei verschillende gebeurtenissen voor en bedenkt wat hij in een dergelijke situatie zou doen. Hij bedenkt zich bijvoorbeeld hoe hij een Fransman de weg zou kunnen wijzen of hoe het zou zijn om een beroemde schaker te zijn. Na de ziekte en dood van zijn vader wordt het gezin waarin Kees opgroeit steeds armer. Gedurende het hele boek dagdroomt Kees van hoe het leven anders zou kunnen zijn. Ook fantaseert hij in het verhaal over Rosa Overbeek, het meisje op wie hij verliefd is.

Ontsnappen aan de werkelijkheid

De dagdromen in het boek lijken soms een contrast met de werkelijkheid waarin Kees zich bevindt – misschien zijn de gedachten wel een overlevingsmechanisme voor Kees. Dagdromen als manier om je staande te houden in een moeilijke werkelijkheid.

5. Mary Shelley- Frankenstein (1818)

Het monster Frankenstein

Dromen of droombeelden kunnen in een verhaal ook de aanleiding vormen van gebeurtenissen. In Frankenstein zijn dromen en droombeelden de aanleiding voor de maak van het monster voor wetenschapper Victor Frankenstein. Victor Frankenstein wordt in het verhaal sterk gedreven door de ultieme droom om leven te kunnen scheppen. Deze gedrevenheid leidt uiteindelijk tot de maak van het monster van Frankenstein.

De nachtmerrie van Mary Shelley

Opvallend is dat niet alleen de maak van het monster in Frankenstein het gevolg is van een droom, maar ook het verschijnen van het verhaal zelf het gevolg is van een droom. Op een avond in 1816 kwamen Mary Shelley (toen Mary Godwin), de schrijfster van het verhaal, dichter en aristocraat Lord Byron en een aantal andere vrienden samen in Villa Diodati in Zwitserland. De groep besloot zich die avond te richten op het schrijven van horrorverhalen. Tijdens het verblijf in de villa kreeg Shelley een nachtmerrie. Ze droomde over een student die een man gemaakt had die kon bewegen met behulp van een machine – het idee voor het monster van Frankenstein was geboren.