Duim omhoog spaarde gladiatoren, feit of fictie?

Na een gevecht tussen twee gladiatoren bepaalde de keizer of de verliezer bleef leven of niet. Met een duim omhoog toonde de keizer genade aan een gladiator die het gevecht had verloren, met een duim naar beneden bezegelde hij het lot van de verliezer. Dit is tenminste hoe het vaak wordt getoond in films, maar klopt dit beeld wel?

Gladiatorengevechten

Eeuwenlang was het Romeinse Rijk het machtigste rijk in Europa. Zowel economisch als militair bloeide het rijk en ook burgers hadden het niet slecht. Zo was er voor de gewone man en vrouw volop entertainment in het oude Rome te vinden. Een van de meest bekende, maar ook een van de meest brute, vormen van entertainment waren de gladiatorengevechten.

Op een warme zomerdag in de eerste eeuw voor Christus stonden twee gladiatoren tegenover elkaar voor zo’n 65.000 man in een uitverkocht stadion, met een speciale plek voor Julius Caesar. Mensen uit de hele stad kwamen richting de grote arena om het gevecht mee te maken. Lange tijd vochten de twee gladiatoren slechts tegen elkaar, maar om het publiek te vermaken werd er besloten om de spanning op te voeren. Meerdere hongerige leeuwen werden losgelaten, waardoor de gladiatoren niet alleen elkaar moesten bevechten, maar ook nog eens deze dieren. Nadat de leeuwen uitgeschakeld waren, hadden de gladiatoren weer oog voor elkaar. De gevechten gingen door totdat één van de twee vechters verslagen was.

Duim omhoog of omlaag

Op het moment dat een van de gladiatoren uitgeschakeld was, stond de keizer onder luid gejuich van de toeschouwers op om het lot van de verliezer te bepalen. Met een handgebaar gaf hij aan dat de verliezer mocht blijven, of ter plekke mocht worden gedood door de overwinnaar. Dat gebaar zou volgens de bekende verhalen dus een duim omhoog – of naar beneden zijn.

Dit is tenminste het beeld wat we tegenwoordig van gladiatorengevechten hebben. Hoewel het idee dat een duim naar beneden de dood betekent begin deze eeuw weer populariteit heeft verkregen, door de film Gladiator uit 2000, is dit idee al honderden jaren oud. Maar of het klopt, is allerminst zeker. De discussie is waarschijnlijk begonnen met het schilderij Pollice Verso uit 1872, van de Franse kunstenaar Jean-Léon Gérôme. Hierop is een gladiator afgebeeld die na het gevecht naar het publiek kijkt, en allemaal duimen naar beneden ziet: het teken om zijn tegenstander te doden. Dat zou overeenkomen met een voor ons bekend gebaar. Een duim omhoog betekent immers iets goeds, terwijl een duim naar beneden een negatief gebaar is. Maar in de Romeinse tijd hadden die gebaren nog helemaal niet de betekenis die we er nu aan geven. Hoe zat het dan wel bij gladiatorengevechten?

Duim omhoog bezegelde lot

Hoogleraar klassieke oudheden Anthony Corbeill heeft een boek geschreven over handgebaren in het oude Rome. Hierin legt hij onder andere uit hoe het waarschijnlijk zit met het pollice verso-gebaar. Zo gelooft hij dat een gladiator gespaard moest worden wanneer de keizer een vuist voor zich hield, met de duim over zijn eigen vuist heen. Een gladiator moest juist gedood worden op het moment dat de keizer zijn duim omhoog stak. Dit is dus het tegenovergestelde van het beeld dat we vandaag de dag vaak hebben. Wel geeft Corbeill aan dat dit niet met zekerheid vast te stellen is, wegens het gebrek aan onomstotelijk bewijs. De gevonden sculpturen en mozaïeken bieden weinig onomstotelijk bewijs. Ook de enkele teksten over gladiatorengevechten die bewaard zijn gebleven, bieden weinig houvast.

Historici van de Universiteit van Chicago zijn het gedeeltelijk met Corbeill eens. Zij geven namelijk aan dat het onbekend is naar welke kant de duim draaide, maar dat dit mogelijk van ondergeschikt belang was. De Romeinen geloofden namelijk dat de duim de belangrijkste vinger van de mens was, en daardoor beweren zij dat dit mogelijk kan betekenen dat het puur om de duim zelf gaat, waarbij de richting niet uitmaakt. Het kan dus zomaar zijn dat de duim naar boven ging, maar ook naar beneden.

De duim omhoog of naar binnen gedrukt was waarschijnlijk ook een manier voor het publiek om aan te geven waar hun voorkeur lag. Door pollices premere (Latijn voor ‘duimen indrukken’) lieten zij aan de keizer zien dat wat hun betreft het leven dan de verliezer gespaard mocht worden. Als het publiek pollice verso (Latijn voor ‘met een gedraaide duim’) liet zien, lieten ze het tegenovergestelde weten. Op deze manier kon de keizer de mening van het publiek peilen voordat hij het lot van een gladiator bezegelde.

Romeinen

Het Cavillargues Medaillon toont teken voor genade

Corbeill baseerde zijn conclusie voor een groot deel op het Cavillargues Medaillon. Dit ongeveer 1700 jaar oude medaillon van zestien centimeter is gevonden in het zuiden van Frankrijk en toont een gevecht tussen twee gladiatoren. Aan de bovenkant van het medaillon staat stantes missi, wat vrij vertaald ‘laat de mannen die nog staan vrij’ betekent. Aan de rechterkant van de afbeelding is een scheidsrechter te zien die zijn vuist gesloten houdt met zijn duim erover, het teken dat iemand gespaard werd. Dit beeld werd waarschijnlijk bevestigd door een ruim honderd jaar oudere afbeelding uit München, waarbij hetzelfde gebaar wordt afgebeeld in dezelfde context.

Duim naar boven als teken van de dood

Maar welk gebaar bezegelde het lot van de verliezer? Dit was minder makkelijk aan te tonen. Twee beschrijvingen van verslagen van de schrijvers Juvenalis en Prudentius noemden allebei de gedraaide duim als een teken voor de dood. Zo schreef Juvenalis in Satires dat ze “iedereen afmaken die van het publiek een duimdraai krijgt.” Hier is echter niet uit af te leiden of die duim omhoog of omlaag ging. Hierdoor gingen historici er lang vanuit dat een duim omlaag zou gaan bij dit besluit, maar Anthony Corbeill gaf hier een andere mogelijke verklaring aan. Als een duim gedraaid werd vanuit de vuist, is het alleen mogelijk om hem omhoog te houden. Moest de duim naar beneden, dan moest de hele pols gedraaid worden. Als dat het geval was geweest, had het nooit de naam ‘met een gedraaide duim’ gekregen.

Meer belangrijke aanwijzingen vond Corbeill in een aantal andere oude teksten. Hierin wordt gesproken over de infestus pollex, oftewel de vijandige duim. Uit deze teksten is af te leiden dat bij de oude Romeinen een duim omhoog een beledigend teken was, een beetje zoals wij tegenwoordig de middelvinger kennen. In deze teksten ging het duidelijk over een duim omhoog, en niet omlaag.

Hoewel we waarschijnlijk nooit met zekerheid kunnen zeggen wat alle handbewegingen precies betekenden, scharen meer historici achter de theorie van Corbeill. De Romeinen hadden hun eigen handgebaren die in de loop van de tijd vergeten zijn, waardoor er tegenwoordig andere verklaringen aan worden geven. Maar het lijkt er dus op dat een gesloten vuist betekende dat een gladiator zou blijven leven, terwijl een duim omhoog juist de dood moest betekenen.