Etiquette - want hoe heurt het eigenlijk?

Steeds minder mensen weten nog hoe het eigenlijk ‘heurt’.  Daarom is het in Duitsland populair om kinderen naar een etiquettecursus te sturen, hier leren ze ‘goede manieren’ aan. Want wat is nu eigenlijk de juiste manier om een mes vast te houden en hoe reageer je als je moet niezen in gezelschap? Goede manieren bestaan al vanaf het moment dat de mens rond het vuur bijeen kwam om te eten. Maar de etiquette, schriftelijk vastgelegde omgangsvormen, vierde hoogtij aan de koninklijke hoven in Versailles en Londen.

Etiquette aan het hof van Versailles

Etiquette is een Frans woord, het is dan ook niet verwonderlijk dat de etiquette ontwikkeld werd aan het Franse hof van zonnekoning Lodewijk XIV. Aan het Franse hof, het middelpunt van de Europese society in de 18e eeuw, werden etiquetteregels toegepast op alle omgang die volgens een bepaalde code verliep. Elke handeling en gebaar werd vastgelegd en vervolgens in een gedetailleerde ceremonie uitgevoerd. Voor het publiek voerden de koning en zijn hofhouding iedere dag volgens de etiquette een ceremonie op. Iedere avond voerden de Franse koning en koningin de ceremonie Grand Couvert op, ze nuttigden hun maaltijd waarbij zij aanschouwd werden door een publiek. Alleen andere koningshuisleden waren toegestaan om ook aan tafel plaats te nemen, hoge edelen mochten verder in de kamer plaatsnemen en edelen van lagere rang stonden. Er kon slechts van de etiquette afgeweken worden als de koning zich terugtrok in zijn privévertrekken. Deze goed vastgelegde omgangsvormen aan het hof waren erg krampachtig en legden grote druk op de hofhouding.

Victoriaanse etiquette

Ook aan het 19e eeuwse Victoriaanse hof werd de etiquette een vast onderdeel van het dagelijks leven. De etiquette in deze tijd was voor een groot deel gebaseerd op de heersende gedachte dat dames delicaat waren en de bescherming van de man en gemeenschap nodig hebben. In deze tijd was een opleiding van de gegoede jeugd niet compleet zonder les in etiquette. Deze lessen waren net zo belangrijk en vanzelfsprekend als dat wiskunde- en literatuurlessen dat waren. In de Victoriaanse tijd werden boeken volgeschreven met omgangsvormen en regels. Hierin werd de jeugd geleerd dat goede manieren niet alleen een kwestie van sociale status en succes waren, maar dat het noodzakelijk was om de etiquette te kennen als men tot de upper class toe wilde behoren. In de eerste helft van de 18e eeuw was de etiquette vooral gericht op sociale omgangsvormen, maar in de tweede helft gingen de etiquetteboeken zich ook steeds meer toeleggen op de algehele etiquette van het huishouden. Een voorbeeld van een van deze gidsen is Oliver Bell Bunce’s Don’t: A Manual of Mistakes and Improprieties More or Less Prevalent in Conduct and Speech uit 1883. In deze gids zette Bunce verschillende regels uiteen variërend van duidelijke (‘’Rook niet op straat’’) tot vage regels (‘’Wees niet te burgerlijk’’) en weinig behulpzame regels (‘’Spreek niet ongrammaticaal’’).

Het nut van etiquette

Tot halverwege de 20e eeuw bleef de etiquette een belangrijk onderdeel van de leefregels van de gegoede burgerij. Ook in Nederland verschenen etiquetteboeken, een van de bekendste en meest verkochte boeken is Hoe hoort het eigenlijk? (later is deze titel ook gebruikt voor het populaire tv-programma van Jort Kelder) van de schrijfster Amy Groskamp-ten Have uit 1939. Hierin verzamelde zij allerhande etiquette van sociale omgangsvormen tot tafelmanieren. Een van haar regels luidt als volgt:  ‘’Er zijn er onder de hedendaagsche jongelui, die het stilzwijgend accepteeren, dat een dame voor zichzelf en soms voor hem medebetaalt, maar de welopgevoede beschaafde man zal dit niet dulden.’’ Na de Tweede Wereldoorlog veranderde de maatschappij en de gegoede burgerij verdween naar de achtergrond. Samen met het uiterlijk vertoon van de burgerij verdwenen de etiquette ook langzamerhand. De moderne tijd zorgde voor een nieuwe maatschappij waarin gelijkheid hoog in het vaandel stond. Toch bleef de etiquette in verschillende kringen belangrijk en hechten veel mensen nog steeds waarde aan deze omgangsnormen die een houvast bieden in lastig sociale situaties.