Fort Sint Andries: ‘de sleutel van Holland’

In de Bommelerwaard bij Heerewaarden, op een punt waar de rivieren de Waal en Maas samen komen, bouwden de Spanjaarden tijdens de 80-jarige oorlog Fort Sint Andries, hun grootste fort in ons land. Eerder zagen de Romeinen het strategisch belang van deze plek, die ook wel ‘de sleutel’ van Holland wordt genoemd.

Ad van Schaik, medewerker van het tijdschrift Archeologie Magazine, bezocht Fort Sint Andries en bracht de lange geschiedenis ervan in kaart. Wij publiceren voor uit zijn artikel, dat verschijnt in het komende nummer van Archeologie Magazine.

"Denkend aan Holland zie ik brede rivieren traag door oneindig landschap gaan."

Nergens is die beroemde dichtregel van Marsman meer van toepassing dan bij Fort Sint Andries, in dat typisch Nederlandse landschap met de hoge dijken en uitgestrekte uiterwaarden, aan de ene kant de rustige Maas en aan de andere de onstuimige, brede Waal.

Romeinse nederzetting Grinnibus

Staande op de Waaldijk kijk ik op een landkaart naar het verloop van de Maas en Waal. Hier bij Heerewaarden  naderen de twee rivieren elkaar tot op honderden meters. Het korte kanaal Sint Andries  met daarin de gelijknamige sluis verbindt beide. Ooit stonden de stromen met elkaar in verbinding. De Romeinen zagen al het strategisch belang van deze plek. Ze stichtten er de nederzetting Grinnibus, vlakbij het huidige Rossum, op een paar honderd meter van Fort Sint Andries.  Grinnibus, afgebeeld op de Tabula Peuteringeriana, een kaart van het Romeinse Rijk uit het begin van onze jaartelling, bleef waarschijnlijk tot in de derde eeuw na Christus bewoond. "De sporen van bewoning in de eerste eeuwen van onze jaartelling zijn talrijk," aldus archeoloog Jelle van Hemert die in Rossem woont.

Waalkrib bij Rossum bezaaid met Romeinse munten

‘Al vanaf het begin van de 19e eeuw staat Rossum bekend als archeologische vindplaats’, zegt Van Hemert die in 2010 zijn masterscriptie schreef over dit rivierenknooppunt. ‘De vondsten toen door de Waal blootgelegd zijn in 1842 beschreven door Conradus Leemans in Romeinsche Oudheden te Rossem in den Zalt-Boemelerwaard. Bij lage waterstand lag de laatste Waalkrib bij Rossum bezaaid met Romeins materiaal. Dat werd door dorpsbewoners en kinderen verzameld. Onder hen Conradus Leemans en verder de plaatselijke notaris Van der Dussen en Baron van Randwijk. Van Hemert: ‘De munten vormen de belangrijkste vondstgroep. Leemans beschrijft er 233. Deze munten en andere metaalvondsten  uit de collectie van de notaris en de baron zijn later door Leemans opgekocht, toen hij directeur was van het Rijksmuseum voor Oudheden.

Terracotta beeldje geproduceerd in Gallië

Rijksmuseum van Oudheden

Bijzonder noemt Van Hemert de vondst bij Rossum van een terracotta beeldje, de voorste helft van een vrouwenhoofd met opgestoken haar. Het zou een voorstelling zijn van Venus Anadyomene; in Londen werd een vrijwel identiek exemplaar gevonden. Geproduceerd werd het in Centraal-Gallië in Yzeure-Saint Bonnet of Toulon-sur-Allier. Het wordt gedateerd in de eerste helft van de tweede eeuw. Van Hemert is ervan overtuigd dat zich bij Rossum een voor de regio belangrijke Romeinse nederzetting bevond. ‘De gevonden militaire baksteendrempels zouden moeten wijzen op een castellum of vicus. Over de aard van de nederzetting is verder weinig bekend; het lijkt er wel op dat het leger betrokken was bij de bouwactiviteiten hier.’

 
Meer lezen over Fort Sint Andries? Je leest het volledige artikel in het komende nummer van Archeologie Magazine.

Nog geen abonnee van Archeologie Magazine? Neem vóór dinsdag 24 februari 16.00 u. een actie-abonnement, dan krijg je dit nummer thuis!