Gladiatorengevechten: van lijkspel tot volksfestijn

Een amfitheater met duizenden uitzinnige Romeinen, die juichen, schreeuwen en zich onverstoorbaar richten op iets middenin de arena.  Daar, in de ‘ring’, bewegen verschillende koppels mannen, die in hun rijkgekleurde, glanzende uitdossing met elkaar vechten alsof hun leven ervan afhangt. Dit is een veelvoorkomende scène in de tijd van de Romeinen, vooral in de late republiek en keizertijd organiseerden machthebbers grootse gladiatorenspelen waar het volk van genoot. Wat is de oorsprong van deze gevechten? 

Bloedoffers

De oudste stenen amfitheaters zijn in Campanië gevonden, een streek in het huidige zuiden van Italië. Maar misschien nog wel belangrijker: hier zijn fresco’s gevonden in graven uit de 4e eeuw v.Chr., waarop expliciete gladiatorengevechten zijn verbeeld. Waarom werden dit soort verbeeldingen nu op graven aangebracht? Omdat de gladiatorenspelen zijn verweven met lijkspelen. Rondom het sterven van een vooraanstaand persoon was het namelijk gebruikelijk om rituelen uit te voeren waarin een vorm van bloedoffers paste, waarmee aan een gestorvene eer werd bewezen. Zo’n ritueel bestond dan uit een gevecht tussen twee personen op leven en dood. Het bloed (en de uiteindelijke dood van één) van de vechters zou de overledene kracht verlenen voor de overtocht naar de onderwereld, zo werd verondersteld.

Munera

Eén van de oudste fresco’s die een dergelijke scène laat zien, is hierboven afgebeeld, afkomstig uit een graftombe in Paestum (Zuid-Italïe) uit 350 v. Chr. Er staan twee vechtende duo’s afgebeeld: twee naakte boksers aan de linkerkant, met daarnaast een muzikant die speelt op een dubbelhobo. Aan de nadere kant zien we twee mannen met werpsperen en lansen, die elkaar te lijf gaan en door hun bepantsering proberen heen te dringen. Helemaal rechts staat een man klaar met de krans voor de uiteindelijke winnaar. Deze lijkspelen of vroege gladiatorengevechten werden ook wel munera genoemd, wat meervoud is van het woord munus wat zoveel betekent als ‘verplichting’ (tegenover de dode).

Spectaculaire spelen

In de loop van de derde eeuw v. Chr. namen de lijkspelen steeds uitgebreidere vormen aan en werden steeds meer publieksevenementen. Zo vochten (volgens de niet altijd even betrouwbare bronnen) in 216 v.Chr. maar liefst 22 paar gladiatoren tijdens de munera ter ere van Marcus Aemilius Lepidus.  In 65 v.Chr. organiseerde Julius Caesar spectaculaire spelen ter herinnering aan zijn vader, die twintig jaar eerder was overleden. Tijdens deze spelen liet hij  320 (!) paar gladiatoren in zilveren wapenuitrusting vechten.

Machtsmiddel

In 42 v. Chr. maakten de gladiatorengevechten voor het eerst deel uit van openbare spelen die door de overheid werden georganiseerd. De spelen werden in de loop van de tijd een soort machtsmiddel, waarbij allerlei machthebbers uit verschillende delen van het rijk elkaar aftroefden met steeds grotere en meer uitgebreide spelen. Door middel van de publieke spektakels voerden de ‘geromaniseerde’ koningen een niet-militaire strijd. Het volk profiteerde hiervan en genoot van het schouwspel dat voor iedere vrije man en vrouw toegankelijk was.

Ontdek het zelf!

Vanaf 1 oktober 2016 is in Museum Het Valkhof de tentoonstelling Gladiatoren – Helden van het Colosseum te zien. Maak zelf kennis met de gladiatoren: Wie waren zij? Waar kwamen ze vandaan en hoe werden ze gerekruteerd? Hoe zag hun dagelijks leven eruit? Waar sliepen ze, hoe trainden ze en wat aten ze? Waren er ook vrouwelijke gladiatoren? Antwoord op deze en veel meer vragen is te vinden in Museum Het Valkhof, in een tentoonstelling met 160 objecten (uit binnen- en buitenland) verdeeld over 14 zalen. Authentieke wapens en helmen, maar ook delen van grafstenen en muurschilderingen. Ook is er ruimte voor interactieve filmpjes, gedetailleerde maquettes en levensgrote gladiatorenfiguren.