Grote Postweg: grootse prestatie en zwarte bladzijde

Het thema van de Boekenweek die op zaterdag 16 maart begint, is ‘Gouden tijden, zwarte bladzijden’. Uiteraard staat de Nederlandse geschiedenis bol van verhalen die deze dubbelzijdigheid illustreren: slavernij, kolonialisme en de vestiging van het Nederlandse handelsimperium. Het Nationaal Archief is bij uitstek de plaats voor nauwgezet en genuanceerd onderzoek naar de geschiedenis daarvan. Een concreet voorbeeld: de totstandkoming van de Grote Postweg op Java aan het begin van de 19e eeuw.

Gouverneur-generaal Daendels

In 1807 benoemt koning Lodewijk Napoleon van Holland, Hendrik Willem Daendels (1762-1818) tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië met de rang van maarschalk. Op 5 januari 1808 zet hij voet aan wal in Batavia. Daendels gaat voortvarend van start. Een van de zaken die hij direct aanpakt, zal hem niet alleen zijn historische beroemdheid, maar ook soms twijfelachtige reputatie bezorgen. Daendels besluit op Java ‘de groote weg van het oosten tot het westen, te verbeteren, en in Staat te brengen om gedurende beide de moussons, door alle rij- en voertuigen te kunnen worden gebruikt’. Deze weg is bekend geworden als de Grote Postweg.

Grote Postweg

Hoewel de naam anders doet vermoeden, gaat het bij de aanleg van de Grote Postweg veelal om het verbeteren van al bestaande wegen. Op slechts een klein gedeelte van de beoogde route moet een volledig nieuwe weg aangelegd worden.

‘Ik voelde de hoop dat mijn genomen besluit om de gewoone wegen door de Voornaamste regentschappen (…) voor alle rijen voertuigen bruikbaar te maken van eenen onberekenbaren invloed op den algemeenen welvaart dezer Landschappen zijn zal’, zo kijkt Daendels op 12 november 1808 terug op zijn plannen in een brief aan de minister van Koophandel en Koloniën, Van der Heim.

Daendels is zelfverzekerd: ‘Zo dat ik durf vertrouwen dat uwe Excellentie niet zal rekenen, dat ik eene te groote waarde aan dit onderwerp gehecht heb, door het bruikbaar maken der wegen van Buitenzorg tot Carang Sambong toe, te assigneren eene Som van RDs 30000 verdeeld over de verschillende regentschappen, naar evenredigheid van de moeite welke dit werk uithoofde van de meer of min berg of rotsachtige districten, in ieder van dezelve zal vorderen.’

Een welbestede investering?

En dat geld is volgens Daendels goed besteed; binnen 1 jaar zullen de wegen ‘van Bantam tot ver voorbij Passarouan om de oost, in een Staat (…) gebragt zijn waar in zij, die van verscheidene geciviliseerde landen in Europa zullen overtreffen.’ Brieven arriveren nu in 3 à 4 dagen van Semarang naar Batavia, waar die afstand eerder 10 tot 14 dagen in beslag nam.

Minister Van der Heim toont zich kritischer op de kosten die de weg met zich meebrengt. ‘Daar nu dit werk echter als reeds bijna voltooid wordt opgegeven Zal het mij bijzonder aangenaam zijn te vernemen dat op de daar voor geassigneerde somma van 30000 RDs nog iets naamwaardigs zal hebben kunnen worden bespaard en bijzonder dat de instandhouding der wegen zelve op den duur geen al te aanmerkelijke kosten zal vereischen’, zo laat hij Daendels op 24 juli 1809 per brief weten.

Zwarte bladzijde

De meeste arbeid aan de wegen wordt geleverd door Javanen in herendienst. De kosten voor de centrale regering blijven daardoor zeer beperkt. Deze herendiensten hebben echter wel een prijs. Vele duizenden arbeiders komen om tijdens het werken aan de Grote Postweg. De voornaamste oorzaak zijn de besmettelijke ziekten die uitbreken door de slechte werkomstandigheden.

Daendels zelf reageert terugkijkend in 1814 zeer laconiek op dit dodental. Volgens hem heeft de nieuwe weg er in ieder geval voor gezorgd dat ontelbaar veel Javanen van ‘slaafsche draag-diensten’ bevrijd zijn.

Grootse prestatie

De Grote Postweg is van moeilijk te overschatten belang voor de geschiedenis en ontwikkeling van Java. Voor de 1e keer is er nu een redelijke verbinding tussen de verschillende delen van het eiland. Het Nederlandse bestuur kan daardoor veel gemakkelijker haar gezag laten gelden. En tot op de dag van vandaag is de Postweg een belangrijke verkeersader op Java.

Nationaal Archief

2.21.046 – Collectie Daendels, inv.nrs. 86 en 105

Bibliotheek

• F. Pereboom & H.A. Stalknecht (reds.), Herman Willem Daendels (1762-1818) ‘Een gulhartig Geldersman, even zo vif als buspoeder’ (Kampen 1989). Signatuur 173 A 7
• Th. Stevens, 'De postweg en Daendels: een vraagstuk' in: F. van Anrooij e.a., Herman Willem Daendels 1762-1818. Geldersman-patriot-Jacobijn-generaal-hereboer-maarschalk-gouverneur. Van Hattem naar St. George del Mina (Utrecht 1991), 71-76. Signatuur 174 E 13
• Herman Willem Daendels, Staat der Nederlandsche Oost-Indische bezittingen, onder het bestuur van den gouverneur-generaal Herman Willem Daendels, ridder, luitenant-generaal, enz. in de jaren 1808 tot 1811 (Den Haag 1814), 4 dln. Signatuur 53 H 32 (1-4)
• H.W. van den Doel, Het rijk van Insulinde. Opkomst en ondergang van een Nederlandse kolonie (Amsterdam 1996). Signatuur 171 E 26
   

Boekenweekgeschenk 2013

Voor het schrijven van het boekenweekgeschenk De verrekijker heeft Kees van Kooten ook gebruik gemaakt van de collectie van het Nationaal Archief.