Het CABR: bron van kennis of onduidelijke warboel

Er is de laatste tijd veel te doen over het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, afgekort het CABR. Het digitaal toegankelijk maken van het archief dat in 2025 zou gebeuren is uitgesteld. Maar wat is het CABR eigenlijk en waarom lukt het niet om het digitaal toegankelijk te maken?

Waarom nog niet digitaal?

Het Project Oorlog voor de Rechter was ermee bezig om het archief digitaal toegankelijk te maken. Dit werd echter tegengehouden door de Autoriteit Persoonsgegevens, omdat er gevoelige informatie instond van mensen die nog leven. Met een wetswijziging probeert minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Eppo Bruins, het archief toch digitaal toegankelijk te maken. Met deze wetswijziging kan de archivaris oordelen of het openbaar maken van het archief het publieke belang zwaarder weegt dan de privacy. Als dat het geval is mag het archief toch online geplaatst worden.

De namen van mensen die voorkomen in het CABR zijn nu wel al openbaar gemaakt. Hier was controverse over omdat de namen in het CABR, dat ook wel collaboratie-archief wordt genoemd, niet iedereen van die lijst een dader is.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Voorgeschiedenis archief

Het CABR, bevat de dossiers van de mensen die verdacht werden van collaboratie met de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het gaat dus niet alleen over daders, maar over iedereen naar wie onderzoek is gedaan. Voor de vervolging werd een speciaal rechtssysteem bedacht: de bijzondere rechtspleging. De Nederlandse regering dacht hier al voor het einde van de oorlog over na, om te voorkomen dat de bevolking het recht in eigen hand zou nemen.

In 1943 riep de Nederlandse regering door middel van noodwetgeving de bijzondere rechtspleging uit. Hier stemde de Tweede Kamer na de bevrijding ook mee in. Dit zorgde er onder andere voor dat de doodstraf werd heringevoerd en dat met terugwerkende kracht mensen vervolgd konden worden. Het laatste betekent dat als je iets deed dat tijdens de oorlogsjaren niet strafbaar was, je er toch vervolgd voor kon worden. Hierdoor konden zelfverrijking en verraad tijdens de oorlog aangepakt worden.

Er waren bij de bijzondere rechtspleging drie instanties die straffen konden opleggen: het tribunaal, het bijzonder gerechtshof en de procureur-fiscaal. Tribunalen konden mensen vervolgen voor vormen steun van het Duitse regime, zoals lidmaatschap van de NSB, en kon een straf van maximaal tien jaar opleggen. Een tribunaal bestond uit een groep leken met een jurist als voorzitter. Het bijzonder gerechtshof vervolgde mensen voor specifieke misdaden, zoals verraad, en kon als hoogste straf levenslang of de doodstraf geven. Je kon bij beide rechtbanken in beroep gaan bij de bijzondere raad van cassatie. Zowel het bijzonder gerechtshof als de bijzondere raad van cassatie bestond uit zowel militaire als burgerlijke rechters. De procureur-fiscaal, een openbare aanklager, kon de lichte zaken behandelen en kon zaken doorsturen naar de twee soorten rechtbanken. De procureur-fiscaal kon het kiesrecht afnemen en verbieden om bij de overheid of het leger te gaan.

De bijzondere rechtspleging begon afgebouwd te worden in 1948. In 1952 werd de raad van cassatie, als laatst overgebleven onderdeel van de bijzondere rechtspleging, afgeschaft. Hierna werden alle documenten voor de processen samengevoegd en ontstond het CABR.

Inhoud van het CABR

De vervolging was een chaotisch proces, gebaseerd op getuigenisverslagen en verhoren van verdachten die elkaar soms tegenspreken, en ander bewijsmateriaal. Uiteindelijk is 60% van de verdachten, ongeveer 250.000 mensen, nooit schuldig of onschuldig verklaard. 87% is zelfs nooit behandeld door een bijzonder gerechtshof of door een tribunaal, omdat de procureur-fiscaal ze een straf had opgelegd.

Dat 60% nooit is veroordeeld of vrijgesproken [DC1] kwam onder andere doordat de Tweede Kamer het hoge aantal gevangenen wilde terugdringen. Er was te weinig ruimte om ze allemaal op te sluiten. Ambtenaren van het openbaar ministerie mochten mensen vrijlaten tegen de tijd dat het vonnis werd uitgesproken hun tijd waarschijnlijk hun straf waarschijnlijk al hadden uitgezeten, bij hun preventief arrest. Ze mochten echter niet meer een publieke functie vervullen en voor een periode van 10 jaar niet meer stemmen. Verder werden de verdachten die waarschijnlijk alleen een lichte straf zouden krijgen of vrijgesproken ook niet vervolgd.

Het CABR is anders dan de meeste archieven doordat de documenten, gebruikt werden voor rechtszaken in plaats van het bewaren van informatie voor toekomstige generaties. Dit zorgde ervoor dat er haast was met het verzamelen van deze informatie, terwijl er ook nog een tekort was aan personeel en schrijfmaterieel. Verder zijn de getuigenisverklaringen en de verhoren vaak niet betrouwbaar, omdat erin gelogen kan zijn of omdat gebeurtenissen verkeerd herinnerd werden. Hierdoor is de schuld van vele verdachten nooit onomstotelijk vastgesteld. Zelfs als de verdachte veroordeeld werd, was het vaak zo dat maar een paar misdaden bewezen waren. Of de andere misdaden waar de persoon van verdacht werd, ook door hem gepleegd werden liet de rechtbank zitten, omdat de persoon al veroordeeld kon worden. Dat is voor geschiedkundigen het nadeel van een archief dat bedoeld is voor vervolging.

Nut in de huidige tijd

Een reden dat het problematisch is dat het archief aangeduid wordt als collaboratie-archief, is dat de arrestaties niet uitgevoerd werden op basis van een redelijk vermoeden van schuld aan een strafbaar feit, maar op basis van de nationale veiligheid. Hierdoor werden soms de gezinnen van verdachten ook opgepakt. In theorie kon ook alleen het militair gezag verdachten oppakken, maar in de praktijk werden er ook mensen gearresteerd door burgers en Binnenlandse Strijdkrachten.

Vanwege het hoge aantal mensen die lang preventief vastzaten, werd in 1950 een wet ingevoerd die voor vergoeding zorgde voor “politiek delinquenten’’ die ten onrechte hebben vastgezeten. Op deze manier hebben 1221 mensen (19% van de verzoeken) een vergoeding gekregen. Deze mensen staan echter nog steeds in het CABR.

Niet alleen maar daders

Het Nationaal Archief ziet zelf het CABR niet alleen als archief over daders, het is ook een archief dat gaat over de slachtoffers en verzetsstrijders. Door de informatie bij de processen te gebruiken is het mogelijk om meer te weten te komen over bijvoorbeeld de Joden of verzetshelden die verraden zijn. Het Project Oorlog voor rechter is ook om dit makkelijker vindbaar te maken voor onderzoekers. Het is nu lastig om dat te doen, omdat de dossiers vernoemd zijn naar de verdachten. Iemand die op zoek is naar informatie over bijvoorbeeld een verraden verzetsstrijder, moet daardoor al weten welke verdachte in het CABR daarbij betrokken was en vervolgens dat dossier met de hand doorspitten op zoek naar informatie[DC2] . Door die dossiers te digitaliseren kan het zoeken naar slachtoffers of verzetsstrijders, door middel van zoektermen, makkelijker gemaakt worden.

Het nut van het CABR in het hier en nu is niet om te zien wie goed of fout is. Er is veel andere historische waarde uit te halen. Zoals historicus en schrijver Ewoud Kieft schreef in zijn stuk “Waarheid en misleiding in het archief” voor het NIOD ligt de meest betrouwbare informatie juist in andere zaken zoals de rol van omstanders.

Meer weten over het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging: Klik dan hier

Meer weten over het Project Oorlog voor de Rechter: Klik dan hier