Het faillissement van Spanje, Frankrijk en Nederland

De politieke leiders van Democraten en Republikeinen in de Amerikaanse Senaat en in het Huis van Afgevaardigden hebben zondagavond een voorlopig akkoord over de staatsschuld bereikt, waarmee een bankroet van de VS voorlopig is afgewend. Staatsbankroet komt al eeuwen voor, niet alleen Spanje en Frankrijk maar ook Nederland heeft al eens op het randje van faillissement gestaan.

Toen de tempeliers tijdens de middeleeuwen een bankiersnetwerk instelden, maakten vorsten van verschillende staten daar gretig gebruik van. Zo ook Filips de Schone (1268-1314). Hij leende grote bedragen en zijn schulden werden steeds hoger. Door de Tempeliers vervolgens te beschuldigen van ketterij, kon hij een faillissement ontvluchten. De meeste leningen die staten sloten waren om oorlog te voeren. In het geval van een nederlaag, kwam het land financieel in de problemen. Bijvoorbeeld in Spanje in de 16e eeuw, Frankrijk in de 18e eeuw en Nederland in de 19e eeuw.

Spanje

Filips II, Koning van Spanje van 1556 tot aan 1598, ging failliet vanwege alle oorlogen die hij voerde. Filips II vocht oorlogen onder andere tegen Frankrijk, Engeland en de Republiek om zijn macht en prestige veilig te stellen en uit te breiden.. De oorlogen door de jaren heen hadden een groot gevolg voor het land en voor de koning. Zijn godsdienstoorlogen tegen de protestanten en reizen overzee kosten veel geld. Hij probeerde de gaten in de staatsfinanciën te dichten door hogere belastingen in te voeren. Desondanks wist Spanje nog een tijd lang de façade op te houden van 'grote mogendheid', ondanks het interne verval. Filips II stierf in 1598 en werd opgevolgd door zijn zoon Filips III. Na de dood van Filips II hadden zijn hoge oorlogskosten ook grote gevolgen voor de positie van Spanje als grootmacht. Het land was volledig bankroet. De gloriedagen van het machtige Spanje waren daarmee gestreden.

Frankrijk

Ook in Frankrijk zorgde oorlogen voor grote problemen. In dit geval de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog. Lodewijk de XVI kon in tegenstelling tot Filips II geen leningen meer afsluiten. In 1787 had het land een normale uitgave van 589 miljoen Franse pond, maar slechts een ‘inkomen’ van 474 miljoen pond. Doordat hij geen leningen meer kon krijgen wist hij dat slechts het verhogen van de belasting uitkomst kon bieden. Maar  de plannen van de koning werden telkens tegengewerkt door het parlement. Hij had dan ook de toestemming van de Staten-Generaal nodig voordat hij meer belasting kon gaan heffen. Al in 1985 was er het kettingschandaal geweest, waarbij Marie-Antoinette ervan werd beschuldigd een erg dure ketting gekocht te hebben. Het hof stond in het land dan ook te boek als: verkwistend. “De verspilling van Versailles’. De regering gaf er zodoende de voorkeur aan om te bezuinigen. Het was de bedoeling geweest de vergaderingen over de staatskas geheim te houden, maar toen deze openbaar werden, was het hek van de dam. Er kwam een algehele roep om politieke vernieuwing. Het vormde één van de aanleidingen van de Franse Revolutie. In 1787 ging Frankrijk dus failliet. Voor het invoeren van nieuwe belastingen had hij toestemming nodig van de Staten-Generaal. Die bijeenkomst werd het startschot van de Franse Revolutie.

Nederland

Het lukte Nederland een halve eeuw later om het hoofd net boven water te houden. Want ook Nederland heeft aan de financiële afgrond gestaan, in 1840. In de loop der jaren was er een  schuldenlast opgebouwd. Willem I (1772-1843) werd in 1813 koning van een economisch onstabiel land. Er waren voor die tijd oorlogen geweest tegen het Frankrijk van Napoleon Bonaparte en Engeland had een handelsblokkade opgericht. De schulden waren opgelopen van 4 miljoen in 1788 naar 1,8 miljard in 1810. De economie in de zuidelijke Nederlanden was gezond, maar in het noorden zorgde het voor grote problemen. Ook de hoge uitgaven van Willem I zorgden voor een verergering van de status van de Nederlandse staatskas. Doordat hij geen openheid van zaken gaf, joeg hij veel mensen tegen zich in het harnas. Daarnaast was de onafhankelijkheidsstrijd van België in volle gang. Zij streefden voor onafhankelijkheid, maar koning Willem I wilde die niet geven. De grenzen werden in die tijd bewaakt door legers en de staatsschuld liep nog meer op. De maat was vol voor de Kamer en zij verwierpen de begroting van 1840 voor de eerste keer in de geschiedenis. In 1840 trad hij af en liet het koninkrijk in slechte economische positie na aan zijn zoon Willem II. De staatsfinanciën moesten vanaf dat moment openbaar worden gemaakt.

De informatie voor het artikel is afkomstig uit het juli/ augustus nummer van Geschiedenis Magazine 2011.