Het mysterie van de witte wieven

De witte wieven zijn demonische wezens uit oude Nederlandse volksverhalen. De sagen die zijn overgeleverd zijn met name afkomstig uit Oost- en Noord-Nederland, maar de witte wieven zijn ook in andere landen van Europa gesignaleerd. De Engelsen spreken over white women, die kunnen voorspellen wanneer een leven begint en wanneer dit leven eindigt. In Ierland jagen Banshees jonge kinderen schrik aan.

Verklaring van de naam

De term witte wieven is afkomstig uit het Nederlands Nedersaksisch en betekent ruw vertaald 'wijze vrouwen'. In deze taal stond het woord 'wit' voor slim, zoals het Engelse witty, wat tegenwoordig nog wordt gebruikt. De vertaling 'witte vrouwen' die door veel Nederlanders wordt gebruikt is dus niet geheel correct. De woorden zijn echter wel met elkaar verbonden. Hoe de wijze wieven en de kleur wit werden gekoppeld is niet helemaal duidelijk, maar er worden twee theorieën aangedragen: het zou gaan om een simpele vertaalfout of om de associatie van de kleur wit met wijsheid of waarzeggerij. De dames zouden ook vaak in het wit of het vuilwit gekleed zijn. In de volksmond bestaan verschillende alternatieve benamingen voor de witte wieven, waaronder 'Guede Holden', 'Olde Witte' en 'Witte Juffers'.

Oorsprong van de witte wieven

Het geloof in witte wieven stamt mogelijk al uit de Germaanse tijd. In de Indo-Germaanse cultuurgebieden worden soortgelijke spookverschijningen beschreven, in zowel Romaanse talen als in Gaelic. Men eerde destijds de vrouwen die de gaven van waarzegging en toekomstvoorspelling bezaten. De vrouwen werden gerespecteerd door de verschillende stamhoofden. Wanneer de dames overleden werden ze begraven in grafheuvels. Wanneer de mist boven de grafheuvels hing, meende de lokale bevolking de wijze vrouwen nog te zien rondzweven bij hun graf. Hun ziel bleef op aarde en de vrouwen veranderen in geesten, die mensen hielpen of juist dwarszaten.

Pas later kreeg de term witte wieven een sterkere negatieve lading. Na de middeleeuwen waren witte wieven niet langer wijs, maar kwaadaardig. Wanneer de nacht viel en je niet goed oppaste, konden de witte wieven je te grazen nemen. Het ging niet langer om kleine pesterijen, maar om het zaaien van dood en verderf. Toch bleven in de Nederlandse verhalen bepaalde aspecten van de oude tradities bewaard: de dames werden niet alleen in verband gebracht met slechte daden, maar ze konden je ook helpen bij het afmaken het werk.

Het kwaad van de witte wieven

De witte wieven konden op verschillende manieren toeslaan en onschuldige mensen het leven zuur maken. Het meest voor de hand liggend was een directe achtervolging. De volgende passage speelt zich af in de buurt van Lochem en komt uit de Sage van de witte wieven (in modern Nederlands vertaald). Een jongeman begeeft zich richting de wittewievenkuil bij Zwiep. Daar spreekt hij de woorden: “Witte wieven wit, hier breng ik oe het spit, zie moar dat je het gebroad erbie kriegt!”

Direct verschijnen er drie gedaantes en zet de jongeman het op een lopen. De witte wieven achtervolgen hem:

“De wind suist door de bomen, een donkere wolk schuift voor de maan. Uit de kuil stijgt een witte mist op. Er klinkt angstaanjagend gegil. Albert gaat er met zijn paard snel vandoor. Een van de witte wieven die het spit heeft opgevangen, komt hem krijsend achterna. Hij draait zich half om en kijkt in een paar lichtgevende ogen. De ruiter vlucht voor zijn leven. Maar het witte wief haalt hem met reusachtige passen in en grijpt hem met een klamme hand bij zijn nek vast”

Wanneer een persoon egoïstisch of hebberig was, liep hij of zij een grotere kans dat de witte wieven langs zouden komen. Wanneer je de witte wieven niet lastigviel bleven ze in de meeste gevallen uit de buurt. Een andere sage spreekt over een boer die de wieven had uitgenodigd voor een feestmaal, maar deze belofte niet nakwam. De volgende dag werd hij dood gevonden, op de plek waar hij de belofte had gedaan. In de sage Het witte wijf van Montferland vroeg een man uit Beek in een dronken bui aan een wief of ze met hem wilde dansen. De wieven in dit verhaal deden normaal gesproken niemand kwaad, maar wilden wel met rust gelaten worden. Ze ging in op zijn verzoek en begon te dansen. De man danste met haar tot diep in de nacht, tot het zweet van zijn lijf gutste. Hij smeekte haar op te houden, maar ze wilde niet naar hem luisteren. In de vroege ochtend viel de man dood voor haar voeten neer.

Witte wieven; heksen, elven of spoken?

In de literatuur werden witte wieven op verschillende manieren omschreven. In verschillende landen kregen de dames verschillende karakteristieken. In Engeland werden ze veelal beschreven als geesten: vrouwelijke spookgedaantes gehuld in witte sluiers. Ze droegen witte kleding en zweefden rond bij hun graf. In Nederland kregen de witte wieven echter karakteristieken mee die ook aan elven of heksen werden toegedicht. De wieven woonden vaak in de grafheuvels en werkten ’s nachts op het land van de boer in ruil voor een beloning. Het was algemeen bekend dat de witte wieven dol waren op pannenkoeken en als de boer ’s avonds een schotel met deze traktatie op zijn land liet staan was de volgende dag al het overgebleven werk afgemaakt. Ook verwisselden de wieven soms een mensenkind voor een van hen, net als de elven uit Ierland dit deden. Ook konden de witte wieven door de kleinste kiertjes kruipen zoals alleen een heks dat kon en stalen ’s ze nachts bier en melk. De witte wieven hebben daarmee eigenschappen van zowel heksen, elven als spoken.