‘Hongerstenen’ in Duitse rivieren waarschuwden voor droogte

Tijdens de afgelopen droge jaren werd aan de oevers van de Elbe een aantal mysterieuze inscripties ontdekt. Door het lage waterpeil kwamen oude teksten boven, die eeuwen eerder in de rotsen op de rivierbodem waren gekerfd. De stenen met inscripties staan bekend als de ‘Hungersteine’, of hongerstenen.

Helemaal onbekend zijn de ‘hongerstenen’ nooit geweest, maar sinds de tweede helft van de negentiende eeuw trekken ze, met dank aan de opkomst van massaal verspreide kranten, vaker de aandacht van het grote publiek. Ook in reisgidsen en -verslagen van tochten langs de grote Duitse rivieren doken vanaf dat moment verslagen, tekeningen en later zelfs foto’s op van stenen met daarop macaber aandoende inscripties, vaak voorzien van jaartallen. In 1876 berichtte de Teplitzer Zeitung zelfs dat er in de regio rondom Dresden ‘overal’ hongerstenen boven het water uit staken. In hetzelfde bericht stond ook dat de laagste markering van de peilschaal op de Elbebrug in Dresden hoog boven de waterspiegel stond.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Wat zijn hongerstenen?

De hongerstenen zijn officieuze laagwatermarkeringen. Na overstromingen werden er vaak markeringen in kademuren zijn aangebracht om de watersnood te herdenken en te laten zien hoe hoog het water kwam. Omdat het een markering van extremen is, is het bij droogte ook gedaan, maar dan met een extra boodschap. Op een steen in de Elbe bij het Tsjechische stadje Těchlovice nad Labem staat de Duitse spreuk: “Wer einst mich sah, der hat geweint. Wer jetzt mich sieht wird weinen.” Wie mij eens gezien heeft, heeft gehuild. Wie mij nu ziet zal huilen.” Bij Děčín, even verderop aan de Elbe staat op een steen te lezen: “Wenn du mich siehst, denn weine.” Oftewel: “Als je me ziet, huil dan.”

Een treurige boodschap, maar wel met een goede reden. Droge periodes waarin grote rivieren zoals de Elbe zo laag staan, zijn vaak het begin geweest van een periode van ellende. In 2013 publiceerden Tsjechische onderzoekers een studie naar droogtes in hun land, waarin ze meerdere droogtes, beschreven in kronieken konden koppelen aan jaartallen op droogtestenen. Zo staat op de steen in Děčín het jaartal 1616 geschreven, een jaar dat volgens de bronnen een extreem droog jaar was in grote delen van Centraal-Europa. Het gras op de velden was dat jaar zo droog, dat boeren niet eens meer de moeite namen om te maaien. De oogst van het zomergraan in dat jaar mislukte totaal , waardoor voedselprijzen in de regio flink gestegen zouden zijn en er zeker onder de armste lagen van de bevolking grote problemen ontstonden. Doordat het wintergraan dat jaar wel goed geoogst kon worden, bleef de schade relatief beperkt. Het voorjaar en zomer van 1616 zijn vooral bekend geworden dankzij de droogte, maar van grootschalige hongersnood lijkt geen sprake te zijn geweest. Toch moeten de omstandigheden voor velen dramatisch zijn geweest. Zeker omdat de rivier door de droogte ook grotendeels onbegaanbaar was voor grote schepen. De economische gevolgen daarvan moeten flink voelbaar geweest zijn. Als er geen hongersnood uitbrak, zullen de mensen ten minste last hebben gehad van dalende inkomsten en stijgende prijzen.

Hongersteen Slot Pillnitz Dresden

Waar liggen de hongerstenen?

De hongerstenen liggen vooral langs de oevers van de rivier de Elbe, zowel in Tsjechië als in Duitsland. De meest bekende stenen zijn die bij Těchlovice nad Labem en Děčín, dankzij de beroemde spreuken die in de stenen zijn gebeiteld. Andere stenen die te zien en te bereiken zijn, liggen tegenover Köningsstein en vlak bij Slot Pillnitz in Dresden . Tijdens de extreem droge zomer van 2018 is dat jaartal op meerdere stenen, onder andere die bij Pillnitz voorzien van het meest actuele jaartal. In dat jaar plaatste milieuorganisatie Greenpeace ook een hongersteen bij Magdenburg met de tekst: Wanneer je mij ziet, is er klimaatcrisis. Een duidelijke verwijzing naar de steen bij Děčín.