In het juni nummer van Geschiedenis Magazine

Voor een ongelovige is welbeschouwd alles een verzameling van toevalligheden. Toch zijn de meeste mensen, zelfs historici, ook geneigd aan een bepaalde historische gebeurtenis een mindere of meerdere mate van waarschijnlijkheid toe te kennen. En soms zelfs als onvermijdelijk te beschouwen. Zo was en is de Eerste Wereldoorlog vaak als onvermijdelijk voorgesteld, maar dat is natuurlijk de beruchte valkuil van het determinisme.

Zoiets geldt ook voor de Republiek. ‘Onze’ Republiek dus, die dit jaar voor havo en vwo voor de zoveelste keer een van de twee onderwerpen is van het Centraal Examen Geschiedenis. Maar wel met een originele invalshoek en met als werktitel De Republiek in een tijd van vorsten. De Republiek toeval? Zou best kunnen. Want Willem van Oranje ontsnapte in 1572 op het nippertje aan de dood. Hij lag in een diepe slaap na een vergeefse poging het beleg van Mons te doorbreken. Toen werd zijn legerkamp overvallen en zeshonderd van zijn soldaten werden gedood. Als Pompey, het hondje van Willem Van Oranje, zijn baas niet had gered door hem te wekken uit een diepe slaap dan zou de Opstand verloren zijn geweest.

Als de geniale Parma niet Antwerpen had ingenomen had deze val van Antwerpen niet geleid tot de vlucht van duizenden kooplieden naar het Noorden en de twee eeuwen durende blokkade van de Schelde. En dan was Amsterdam niet de vermaarde koopstad en feitelijke hoofdstad van de Republiek geworden. En dus ook niet de financiële kurk waarop de legers en vloten van de Opstand konden drijven. En als ‘een protestantse wind’ in 1588 niet de onoverwinnelijke Armada van Philips de Tweede had vernietigd, was de Opstand hoogstwaarschijnlijk mislukt.

Blind toeval? Nee, dat ook weer niet, maar toch een reeks van meevallers die bij elkaar opgeteld en in hun onderlinge dynamiek het raadsel van de Gouden Eeuw en dus van de Republiek verklaren. Dezelfde Maarten Prak die daarover zijn meeslepende en inmiddels onmisbare Gouden Eeuw. Het raadsel van de Republiek (2003) schreef, behandelt nu de complicaties van deze staatsvorm.

En dat doet hij wéér heel helder en heel boeiend. Complicaties? Ja. Voorbeeld. Die Republiek stond altijd bekend als heel tolerant. Zo’n beetje alles, ook gewaagde filosofische geschriften, mochten hier worden gedrukt. Zoals in Leiden in 1637 het Discours de la Méthode van René Descartes. Maar de Staten van Utrecht verboden dat boek. Dat kon blijkbaar. En zo werden Opstand en Republiek een ‘voorbeeld in de verte’ voor de Amerikaanse revolutie en omgekeerd die Amerikaanse revolutie een ‘voorbeeld in de verte’ voor de Patriotten. Niets is zo succesvol als succes.

Frans Anzion, hoofdredacteur.