Maandaggebeden brachten DDR ten val

De afgelopen weken kwam het Duitse Chemnitz regelmatig in het nieuws. De in Saksen gelegen stad was het toneel van onrustige extreemrechtse betogingen en linkse tegendemonstraties. Deze regio heeft al een rijke voorgeschiedenis op het gebied van politieke protestmarsen. Met name de betogingen in de Saksische stad Leipzig speelden een grote rol in de omwenteling in de DDR van 1989. Jaren later spreekt dit succesverhaal nog steeds tot de verbeelding. Geïnspireerd door deze protesten, nam de extreemrechtse beweging Pegida zelfs de gewoonte van hen over om elke maandag de straat op te gaan.

Stagnatie en repressie in de DDR

Voor buitenstaanders leek het communistische regime van de Deutsche Demokratische Republik (DDR) halverwege de jaren ’80 stevig in het zadel te zitten. Het ging Oost-Duitsland economisch voor de wind en er waren weinig tekenen van onvrede. Dit beeld berustte echter op schijn. De opgepoetste officiële statistieken van de DDR verhulden dat er al sinds de jaren ’70 sprake was van economische stagnatie. Dit stond in schril contrast met het bloeiende West-Duitsland. Via West-Duitse radio, familieleden en toeristen, werd voor de inwoners van de DDR pijnlijk duidelijk hoe hun levensstandaard steeds verder begon achter te lopen ten opzichte van hun westerburen.

De opiniepeilingen die de Oost-Duitse regering in het diepste geheim liet uitvoeren, toonden aan dat het Oost-Duitse volk zich begon af te keren van het communistische bewind. Inwoners van de DDR hadden echter weinig uitlaatkleppen voor hun frustratie. Het regime duldde geen enkele kritiek. De gesloten grenzen sloten elke vorm van reizen uit, met de Berlijnse Muur als trieste symbool. De Staatssischerheitsdienst (kortweg Stasi genoemd) had een uitgebreid netwerk van informanten, dat ze gebruikte om politieke oppositie hardhandig te onderdrukken. Bovendien toonde de mislukte opstand van 1953 aan dat de Sovjet-Unie niet zou aarzelen om de val van haar vazallenregime met militair ingrijpen te verhinderen.

Een nieuwe wind

Eind jaren tachtig leek deze toewijding van de Sovjet-Unie echter te wankelen. De hervormingsgezinde Michail Gorbatsjov voerde daar politieke en economische liberalisering door. Tegelijkertijd gaf hij aan zijn Oost-Europese lidstaten op termijn hun eigen broek zouden moeten ophouden. Uit deze signalen putten de Oost-Duitsers moed. Dit zou ook mede hun assertieve tijdens de gebeurtenissen in Leipzig verklaren.

Maandaggebeden in de Nikolaikriche

In de DDR waren de kerken een relatief veilige haven voor dissidentie. Vandaar dat sinds 1982 elke maandag tussen 17:00 en 18:00 uur een vredesgebed werd gehouden in de Nikolaikirche te Leipzig. Tijdens deze bijeenkomsten kwamen ook politieke onderwerpen ter sprake. Hoewel de maandaggebeden in eerste instantie maar een handvol mensen trokken, werden ze steeds beter bezocht. Bezoekers begonnen er over een breed scala aan onderwerpen te discussiëren. In 1989 had de Nikolaikirche zich zodoende ontwikkeld tot een onofficieel instituut voor oppositie in Leipzig.

In de herfst van 1989 gingen de bezoekers van de maandaggebeden een stap verder. Vanuit de kerk gingen ze de straat op, om te demonstreren voor politieke liberalisatie en open grenzen. Deze protestmarsen ontwikkelden zich tot een wekelijks ritueel. Op 4 september vielen agenten van de Stasi de betogers aan, waarbij ze tientallen dissidenten oppakten. Deze repressie gooide echter alleen maar olie op het vuur. Op 25 september kwamen er 6.500 demonstranten opdagen. Een week later waren het er meer dan 17.000. De politie probeerde deze betoging uiteen te jagen, waarbij een hoop klappen vielen. Wederom zou dit een averechts effect hebben.

Wir sind das Volk

Op 9 oktober verzamelden zich meer dan zeventigduizend mensen in Leipzig. De demonstranten besloten zich vreedzaam op te stellen, om de autoriteiten geen enkele excuus voor gewelddadige repressie te geven. Ze waren slechts gewapend met kaarsen en banieren met de leus Wir sind das Volk. De Stasi zond opruiers in burger de menigte in, maar deze agenten werden door de rest van de demonstranten snel omsingeld en geneutraliseerd. De autoriteiten troffen uitgebreide voorbereidingen voor een gewelddadige confrontatie. Geschokt door de vreedzame en gedisciplineerde opstelling van de demonstranten, besloten ze er echter op het laatste moment vanaf te zien. Dit terugkrabbelen van het regime vormde een keerpunt.

De daaropvolgende weken werden de protestmarsen elke maandag op het vaste tijdstip voortgezet. Ondertussen bleef het aantal betogers groeien. Op 23 oktober gingen meer dan 300.000 mensen in Leipzig de straat op. Geïnspireerd door dit voorbeeld, volgden Oost-Duitsers in Dresden en Berlijn hun voorbeeld. Voor het DDR-regime werd de situatie onhoudbaar. Het aftreden van de leider Erich Honecker bleek onvoldoende om de gemoederen te sussen. De situatie bleek onhoudbaar en op 9 november viel de Berlijnse Muur onder druk van de demonstraties. Hiermee was duidelijk dat het communistische bewind in de DDR haar langste tijd had gehad.

Het einde van de DDR

De demonstraties in Leipzig gingen na november 1989 nog door, maar het aantal deelnemers slonk geleidelijk. Dat de betogingen hun doel hadden bereikt, stond als een paal boven water. De grenzen werden opengesteld en werden vrije verkiezingen in de DDR gehouden. Op 3 oktober 1990 verenigden de twee Duitslanden zich tot één staat, waarmee de laatste resten van het onderdrukkende communistische politieke bestel verdwenen.

Bronnen:

• Susabbe Lohman, 'The dynamics of informational cascades: the Monday demonstrations in Leipzig, East Germany, 1989–91', World politics 47  (1994): 1, pagina 42-101.
• Der Spiegel
• The Huffington Post

Afbeeldingen:

• Foto: Bundesarchiv, Bild 183-1989-1023-022 / Friedrich Gahlbeck / CC-BY-SA 3.0 [CC BY-SA 3.0 de], via Wikimedia Commons
• Foto: Bundesarchiv, Bild 183-1989-1120-026 / CC-BY-SA 3.0 [CC BY-SA 3.0 de], via Wikimedia Commons