Middeleeuwse belasting ‘Dertiende penning’ wordt afgeschaft

Goed nieuws voor huiseigenaren in een aantal dorpen in het noorden van de provincie Utrecht. In Abcoude, Baambrugge, Vinkeveen en Kamerik vervalt binnenkort de dertiende penning. Deze middeleeuwse belasting op grondbezit werd waarschijnlijk in de dertiende eeuw ingesteld. In 1984 werd besloten dat de penning per 1 januari 2015 wordt afgeschaft.

Een heerlijk recht

Van oorsprong is de dertiende penning een heerlijk recht. Dat wil zeggen dat een lokale grondeigenaar -de heer- het recht had om de dertiende penning te heffen, zonder dat de nationale overheid zich daarin mengde. Het recht om die penning te heffen was net als de grond overerfbaar. Vanuit de middeleeuwen was dit recht vaak in handen van een adellijk of kerkelijk heerser. Tijdens de Bataafse Republiek werden al dit soort adellijke rechten afgeschaft, maar in de jaren ’60 van de twintigste eeuw bleek dat de dertiende penning toch nog geheven mocht worden.

De dertiende penning in de middeleeuwen

De dertiende penning in Utrecht stamt uit de middeleeuwen. Wanneer het precies ontstaan is, is echter niet helemaal duidelijk. Waarschijnlijk is het recht ontstaan aan het eind van de dertiende eeuw of aan het begin van de twaalfde eeuw, in de tijd dat grote stukken ‘woeste veengrond’ ontgonnen werden. De dertiende penning werd geheven bij de verkoop van stukken grond. Wanneer een pachter een stuk grond verkocht aan een andere pachter, inde de lokale landheer een dertiende deel van de waarde van de grond. Op die manier hield de landheer zicht op wie er in zijn gebied kwam wonen. Bij het recht van de dertiende penning hoorde namelijk ook het recht van naasting. Als er een prijs voor een stuk grond was afgesproken, kon de landheer voor de overeengekomen prijs het land opeisen, in de plaats van de beoogde koper.

Het recht van de dertiende penning komt in particuliere handen

In Utrecht was het heerlijke recht om de dertiende penning te heffen in handen van de kerk. De Utrechtse bisschoppen waren ook landheer. Door de reformatie verloor de katholieke kerk echter veel van haar invloed. Het heerlijke recht op de dertiende penning kwam in handen van de Staten van Utrecht terecht. In 1715 verkochten de Utrechtse Staten het recht om de penning te heffen aan een aantal particulieren. Alleen in Abcoude en Baambrugge bleef het recht in handen van de Staten.

Het recht was hierdoor niet meer gekoppeld aan het landheerschap. Dat had wel gevolgen voor de mensen die met de tiende penning te maken kregen. In de middeleeuwen had de landheer naast het heerlijke recht om geld te ontvangen, ook nog de heerlijke plichten om met dat geld de bevolking van het land militair of op een andere manier bij te staan. De plicht om zo’n ‘tegenprestatie’ te leveren verdween echter toen het recht in particuliere handen kwam. De eigenaar van het recht inde alleen nog maar het geld.

Het recht na de Franse Revolutie

Na de Franse Revolutie werden dit soort wetten in de Nederlanden afgeschaft. Maar in het noorden van de provincie Utrecht bleef het recht bestaan. De laatste eigenaar van het recht liet in 1812 zijn eigendom van het recht door een notaris vastleggen. Zo voorkwam hij dat het recht door de Franse wetgeving werd afgeschaft. Na het herstel van het ancien regime werden een aantal van deze heerlijke wetten weer hersteld. Maar in de tweede helft van de 19e eeuw kwamen de heerlijke rechten steeds meer ter discussie te staan.

In 1907 werden de penningen helemaal afgeschaft. Volgens het parlement drukten de penningen te veel op de inkomsten van boeren. De dertiende penning in Utrecht was echter niet een onderdeel van de nationale wetgeving, maar hoorde bij de gemeenten. Daardoor bleef het recht bestaan.

De dertiende penning in de twintigste eeuw

Ondanks dat het recht formeel dus nog steeds gold, maakten de eigenaren van het recht steeds minder gebruik van de dertiende penning. Soms gebeurde het echter dat een rechthebbende wel wenste te incasseren. Mensen die dan met de heffing geconfronteerd werden, werden daar echter steeds ontevredener over. Dat leidde tot een aantal rechtszaken, waarin het recht door de rechter werd erkend. In 1984 werd echter besloten dat het recht per 1 januari 2015 verdwijnt.

De dertiende penning vandaag de dag

Lang heeft het recht dus een slapend bestaan gehad. Daardoor is het op sommige plaatsen verdwenen door non-usus. Doordat er te lang geen gebruik is gemaakt van het recht, is het komen te vervallen. Maar op andere plaatsen werd het nog wel gebruikt. Dat leverde soms een onduidelijke situatie op, waardoor de dertiende penning op een aantal plaatsen de media haalde toen bewoners - onverwacht- een flinke heffing kregen. Aan die onduidelijkheid komt nu een einde.