Ontwikkeling van de Radiosterrenwacht in Drenthe

In 2017 zijn de eerste beelden vrijgegeven van een zeldzaam soort melkwegstelsel: Leo T.  Door een verbeterde radiotelescoop in Westerbork konden de beelden worden vastgelegd en gepubliceerd door het Nederlands instituut voor radioastronomie. In 2015 begon de universiteit Groningen speciaal hiervoor een afdeling gericht op radioastronomie in Drenthe. Hoewel de provincie Drenthe nooit een universiteit heeft gehad, is de provincie al sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog het centrum van de Nederlandse radioastronomie. De Radiosterrenwacht bij Westerbork in Drenthe is nog altijd belangrijk voor de wetenschap.

De ontwikkeling van de radioastronomie

De radio-astronomie begon in de jaren ’30 van de vorige eeuw. De Amerikaan Karl Jansky ontdekte dat de Melkweg radiogolven uitzond. Een radiotechnicus, Grote Reber, ging met de bevindingen van Jansky aan de slag en tekende in de jaren ’40 de eerste kaart van het heelal. Wetenschappers ontdekten dat ook de zon radiogolven uitzendt.

De eerste radiotelescopen

Ondanks de Duitse bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog, bereikte het nieuws van deze ontdekkingen Nederland. Professor Jan Hendrik Oort begon al tijdens de oorlog plannen te maken om onderzoek te doen naar radiogolven vanuit de ruimte. Na de oorlog werden die plannen uitgevoerd. Met omgebouwde Duitse radarantennes uit de Tweede Wereldoorlog werd in Kootwijk (Gelderland) een eerste observatorium ingericht. Tegelijkertijd werden plannen gemaakt om bij Dwingeloo in Drenthe een nieuwe radiotelescoop te bouwen. Om dit mogelijk te maken werd in 1949 de “Stichting Radiostraling van Zon en Melkweg” (SRZM) opgericht.

De radiotelescoop in Dwingeloo

In 1956 werd de antenne in Dwingeloo opgeleverd. De schotelantenne met een doorsnede van 25 meter was toen de grootste ter wereld. En leverde mooie resultaten op. Nog in 1994 vonden astronomen met de radiotelescoop in Dwingeloo een compleet sterrenstelsel, dat de naam Dwingeloo-1 kreeg.

Plannen voor een nieuwe radiotelescoop

Het onderzoek met radiotelescopen ging met sprongen vooruit. Overal ter wereld verschenen radiotelescopen en de ontdekkingen volgden elkaar in hoog tempo op. Al snel bleek dat de resultaten beter werden als er meer dan één telescoop gebruikt werd voor observaties. Weer gingen de Nederlandse astronomen om de tafel om een nieuwe, grotere telescoop te ontwikkelen. Daarbij werd eerst samengewerkt met België. Die samenwerking liep echter op niets uit omdat de Belgen zich in de jaren ’60 terugtrokken.

De radiotelescoop in Westerbork

Het project kende meer tegenslagen. De onderzoekers wilden graag dat de nieuwe radiotelescoop ook bij Dwingeloo kwam te staan. Daar was echter te weinig ruimte. Met de hulp van Staatsbosbeheer werd een nieuwe locatie gevonden op het terrein van het concentratiekamp Westerbork. Het voormalig concentratiekamp was op dat moment nog in gebruik als opvangplek voor Molukse repatrianten. De gemeente Westerbork zag maar wat graag dat het kamp verdween en er iets mooiers voor in de plaats kwam. Bij het voormalig concentratiekamp verscheen een drie kilometer lange rij van 12 schotelantennes. Om de antennes te besturen en om alle verzamelde data te verwerken werden nieuwe software en computers ontworpen. In 1970 was het geheel af en kon het onderzoek beginnen.

Ontwikkelingen sinds 1970

De radiotelescoop in Westerbork wordt gebruikt om radiogolven uit het heelal in kaart te brengen. Daarvoor is het volgens de onderzoekers één van de beste radiotelescopen ter wereld. Om die positie vast te houden is de telescoop sinds 1970 voortdurend verbeterd. De radiotelescoop in Westerbork speelt een centrale rol in grote internationale projecten. De universiteit Groningen hoopt dat met de nieuwe opleiding hieraan een nieuwe impuls kan worden gegeven.

Leo T

In 2017 werden de eerste resultaten geboekt met de nieuwe radiotelescoop van ASTRON. Aangepast met 121 kleine radio-ontvangers, werkt de telescoop als een soort groothoeklens. Hiermee is in één oogopslag 40 keer meer te zien dan met de oude telescopen mogelijk was. Er zijn twee afbeeldingen mee gemaakt, waar later in 2017 meer op zullen volgen. Op de afbeeldingen is Leo T ontdekt: één van de kleinste melkwegstelsels die tot dusver ontdekt is. Hoe zo'n klein stelsel heeft kunnen ontstaan is nog een raadsel. Door de nieuwe radiotelescoop kunnen stelsels als de Leo T in detail worden bestudeerd.