Opmerkelijke gevallen van staatscensuur door de eeuwen heen

Hoewel wij in het Westen gewend zijn aan persvrijheid, heeft de mensheid hard moeten vechten om een einde te maken aan staatscensuur. Rondom de wereld vindt censuur echter nog veelvoudig plaats. In Turkije heeft Erdogan wederom kranten het zwijgen opgelegd omdat ze terrorisme zouden ondersteunen. Voor de redactie een goed moment om eens te kijken naar spraakmakende voorbeelden van de strijd tegen censuur.

Censuur in het algemeen is het achterhouden of onderdrukken van het publiceren van informatie omdat deze schadelijk zou kunnen zijn. Dit gebeurt om verschillende redenen. Soms is censuur het aanpassen van taalgebruik of gewelddadige scenes, om deze niet schadelijk te maken voor de kijker. Verder kan ernstige belediging (smaad) een reden zijn om een publicatie volledig te verbieden. De overheid past ook vaak censuur toe op militaire informatie om de staatsveiligheid te waarborgen.

Macht leidt tot censuur

Voor het eerste gebruik van censuur hoeven we slechts te kijken naar het ontstaan van de eerste staten. Zodra één of meerdere personen de macht naar zich toe trokken, moesten zij stappen ondernemen om deze te behouden. Toen de Griekse stadstaat Athene de kritische teksten van Socrates over de democratie wilde censureren, weigerde hij enige aanpassing van zijn teksten.  Dit kostte Socrates zijn leven. De machthebbers veroordeelden hem tot de dood door het drinken van vergif.  Een schrijver kon zich beschermen door vooraf zelfcensuur toe te passen. Plato censureerde zich naar eigen zeggen na de dood van zijn leermeester Socrates bij zijn eigen kritiek op de democratie in het boek Politeia (de Republiek).

John Milton

Staten bouwden steeds meer een bureaucratisch apparaat op om ‘gevaarlijke ideeën’ te censureren. Hoewel analfabetisme steeds meer afnam, kreeg men minder vrijheid om zijn of haar gedachten op papier te zetten. Tijdens de Renaissance en de Verlichting werden er pas echte stappen gezet om censuur aan te vechten. In Engeland kwam er het eerst een einde aan de strikte staatscensuur, mede door de inspanningen van John Milton.

Milton hield in zijn later verboden speech Areopagitica in 1644 een pleidooi voor de vrijheid van de pers. In 1643 had de Britse staat namelijk een wet goedgekeurd, de zogenaamde Licensing Act. Deze wet gaf de Engelse staat de macht alle teksten voor publicatie te censureren. Om zijn argument kracht bij te zetten gebruikte Milton de uitspraak van de Oud Griekse toneelschrijver Euripedes dat alle vrijgeboren mannen recht hebben op vrijheid van meningsuiting. Met behulp van de speech van Milton werd in 1694 de Licensing Act teniet gedaan.

Censuur van Willem I

Ondanks onze geschiedenis als republiek is in Nederland de nodige censuur toegepast. Voordat België zich in 1830 formeel onafhankelijk verklaarde hadden zij weinig vrijheden van Willem I gekregen. In tegenstelling tot de stadhouders van het verleden was Willem I een echt staatshoofd en alleenheerser. Hij wilde niets weten van meer macht voor de Zuidelijke Nederlanden, die hij nodig had om zijn economische plannen uit te voeren. België had om die reden een aantal beperkte vrijheden, waaronder geen persvrijheid.

Zonder persvrijheid moesten opstandige elementen in België zoals de Franstalige nieuw liberalen en de katholieken oppositie tegen Willem I verzamelen zonder het gebruik van de pers. Op den duur werd de druk toch te groot en moest Willem I ondanks het sturen van een leger in 1839 België haar onafhankelijkheid gunnen.

De toekomst van staatscensuur?

Door de geschiedenis heen is het verspreiden van informatie steeds makkelijker geworden door het ontstaan van de drukpers, fotografie, film en ten slotte internet. Hetzelfde geldt echter voor de mogelijkheden van de staat om censuur toe te passen en dissidenten de mond te snoeren. Dit blijkt uit de verschillende methodes die Erdogan in Turkije toepast om langer dan toegestaan is aan de macht te blijven en tegenstanders het zwijgen op te leggen. Zelfs in het westen is censuur een recent probleem door de moeilijke vraag hoeveel vrijheid burgers op het internet moeten hebben.