Paus Formosa en de Kadaversynode van 897

“Lees – Hoe er ooit een afgrijselijke berechting plaatsvond, van een dode man door een levende, en beide Pausen”. Met deze onheilspellende woorden begon de Engelse dichter Robert Browning in 1836 zijn poëtische beschrijving van een van de meest gruwelijke en macabere rechtszaken uit de geschiedenis. Tijdens de Kadaversynode van 897 stond er namelijk geen gewone misdadiger terecht, maar het lijk van de acht maanden eerder overleden Paus Formosa.

Paus Formosa (816-896), wiens geboortenaam in de loop der eeuwen verloren is gegaan, was een van de meest veelbelovende talenten binnen de Katholieke Kerk van de 9e eeuw. In 864 werd hij benoemd tot kardinaal-bisschop van Portus en binnen de kortste keren bouwde hij een reputatie op als een uiterst vaardige diplomaat en een zeer toegewijde missionaris. Zo overtuigde hij de Franse koning Karel de Kale zich te laten kronen tot keizer en behaalde hij indrukwekkende resultaten op een missie in Bulgarije. De Bulgaren waren zelfs zo op hem gesteld dat ze Formosa verzochten om ook hun bisschop te worden, maar dit was binnen het kerkelijk recht niet toegestaan.

Johannes VIII

Zijn grote successen leverden Formosa niet alleen veel lof op, maar ook een flink aantal vijanden. Een van zijn grootste tegenstanders was Johannes VIII, de Paus wiens ‘verwijfde gedrag’ later mogelijk de inspiratie vormde voor de legende van Pausin Johanna. Johannes zag de alsmaar groeiende reputatie van Formosa als een bedreiging voor zijn eigen positie en besloot zich daarom te ontdoen van zijn rivaal. In 872 werd Formosa officieel aangeklaagd wegens het ‘verwaarlozen van zijn zetel in Portus’, het ‘corrumperen van de geesten van de Bulgaren’ en het ‘samenzweren tegen de Heilige Stoel’. De bisschop besloot de rechtszaak niet af te wachten en ontvluchtte Italië, waarop Johannes besloot hem te excommuniceren.

Paus Formosa

Volgens een aantal kerkelijke geschriften keerde Formosa al na enkele jaren terug in Rome om zijn excuses aan te bieden. Johannes VII zou hierop in 878 besloten hebben de excommunicatie op te heffen, in ruil voor de belofte dat de oud-bisschop nooit meer een religieuze functie op zich zou nemen. Hedendaagse historici achtten het echter waarschijnlijker dat Formosa pas terugkeerde in 882, na de dood van zijn vijand Johannes VIII. Diens opvolger, Marinus I, besloot hem vervolgens opnieuw aan te stellen als bisschop van Portus. Enkele jaren later, op 6 oktober 891, werd Formosa door het College van Kardinalen unaniem uitgeroepen tot de nieuwe Paus van de Katholieke Kerk.

Machtsstrijd in Italië

Formosa zou het echter niet makkelijk krijgen, want het Italië van de 9e eeuw vormde het toneel van een grote machtsstrijd tussen de Franken en het Heilige Roomse Rijk. De Paus koos daarbij de kant van de Frankische koning Arnulf van Karinthië, waarmee hij zich automatisch tegen Guido III van Spoleto, de Keizer van het Heilige Roomse Rijk, keerde. Na een aantal mislukte campagnes slaagde Arnulf er in 895 in Rome in te nemen, maar vanaf dat moment ging het snel bergafwaarts. Formosa kwam op 4 april 896 te overlijden en Arnulf werd niet veel later getroffen door een beroerte. Rome viel daarop weer in handen van de Spoleto’s, die direct hun vertrouweling Stefanus VI aanwezen als de nieuwe Paus.

Kadaversynode

In een poging zijn loyaliteit aan de Spoleto’s te bewijzen organiseerde Stefanus VI vervolgens een van de meest gruwelijke rechtszaken uit de geschiedenis: de Kadaversynode. In het voorjaar van 897 liet hij het half vergane lijk van Formosa opgraven, aankleden in de pontificale gewaden en terechtstellen. Een van de voornaamste aanklachten betrof het feit dat Formosa zijn belofte uit 878 gebroken zou hebben door later toch de functies van bisschop en Paus te accepteren.

Gedurende de uitgebreide rechtszaak stelde Stefanus regelmatig vragen aan de ‘verdachte’ en ontstak hij meerdere malen in woedende tirades. Op een gegeven moment begon de Paus zelfs de spot te drijven met het rottende lichaam van zijn voorganger, maar wonderbaarlijk genoeg bleef Formosa zwijgen. Ook de doodsbange 16-jarige diaken die aangesteld was als de woordvoerder van het lijk durfde maar weinig in te brengen tegen Stefanus, en dus werd Formosa aan het einde van de Kadaversynode schuldig bevonden.

Veroordeling en straf

De eerste maatregel die Stefanus vervolgens nam was het ongeldig verklaren van alle Pauselijke besluiten van Formosa. Een opmerkelijk detail is dat hij hiermee ook zijn eigen loopbaan aantastte, aangezien het Formosa was die Stefanus ooit tot bisschop had benoemd. De maniakale Paus liet zich hierdoor echter niet afremmen en ging nog verder in zijn kruistocht tegen de vijand van de Spoleto’s. Formosa werd ontdaan van zijn pauselijke gewaden en de drie vingers waarmee hij altijd zijn zegeningen had uitgesproken werden afgehakt.

In eerste instantie werd Formosa vervolgens begraven in een kuil, maar Stefanus bedacht zich later dat hij tijdens de rechtszaak nog niet ver genoeg was gegaan. Hij liet het verminkte lijk van Formosa daarom opnieuw opgraven en in de Tiber smijten, waar het later door een kluizenaar werd opgevist. Stefanus kon echter niet lang genieten van zijn overwinning, want hij werd niet veel later afgezet door het woedende Romeinse volk, dat hem gevangen zette en later vermoordde.

Nasleep

Nog datzelfde jaar besloot Paus Theodorus II om het lijk van Formosa opnieuw te laten begraven en daarmee diens nagedachtenis in ere te herstellen. In 898 liet Paus Johannes IX vervolgens alle bepalingen van het Kadaversynode ongeldig verklaren.

Opmerkelijk genoeg betekende dit echter niet het einde van deze macabere episode van de pauselijke geschiedenis, want in 904 liet Paus Sergius III het besluit terugdraaien.Sergius was namelijk een van de rechters geweest tijdens de Kadaversynode en had nog altijd een gruwelijke hekel aan Formosa.Op deze manier ging Paus Formosa uiteindelijk toch nog de geschiedenisboeken in als een veroordeelde misdadiger.