Paus Victor I: de eerste zwarte paus?

Na de bekendmaking van het aanstaande aftreden van paus Benedictus XVI is de speculatie over zijn opvolger losgebarsten. Tot de prominente kandidaten behoren onder meer de Ghanese kardinaal Peter Turkson en de Nigeriaan Francis Arinze. De verkiezing van een Afrikaanse ‘zwarte paus’ zou door veel mensen als revolutionair worden beschouwd. Het is echter nog maar de vraag of dit terecht is.

In de loop van de geschiedenis heeft het Vaticaan de reputatie opgebouwd van een Europees kerkelijk instituut, geleid en gecultiveerd door blanke mannen. Toch legden de discipelen van Jezus al de eerste contacten in Afrika door ook daar het woord van God te verkondigden. Dit maakte het bovendien mogelijk dat in 189 na Christus een Afrikaan tot eerste bisschop van Rome werd verkozen: Victor I. Zijn geboortedatum is onbekend, maar in het Liber Pontificalis (Boek der Pausen) staat opgetekend dat hij afkomstig was uit de Romeinse provincie Afrika, waarschijnlijk uit de streek van het huidige Marokko. Hoewel het aannemelijk is dat hij een donkere huidskleur had, zijn er ook bronnen die dit in twijfel trekken.

Bevordering van Latijn

Na zijn aanstelling als eerste bisschop van Rome rond 189 versterkte Victor I de positie van de Heilige Stoel als de belangrijkste macht binnen de katholieke kerk. De pauselijke ambtsfunctie zoals wij die tegenwoordig kennen kreeg gestalte. Volgens Hiëronymus streefde Victor I naar het hanteren van Latijn als standaardtaal voor de katholieke kerk en liturgie, waar tot op dat moment Grieks gebruikelijk was. Victor I was eveneens de eerste christelijke auteur die in het Latijn over theologie schreef. Ondanks zijn inspanningen werd Latijn pas vanaf de 4e eeuw officieel ingesteld als standaardtaal voor katholieke missen en erediensten.

Uniformering van de paasviering

Ten tijde van de ambtsperiode van Victor I bestond er binnen de katholieke kerk nog geen universele datum voor de paasviering. Zo vierden de christenen in Anatolië Pasen op de veertiende dag van de Joodse maand ‘Nisan’: de dag voor het Joodse Pesach. Zij werden quartodecemianen genoemd, verwijzend naar het Latijnse quartus decimus (veertiende). De katholieke gemeenschap in Rome vierde Pasen echter op de zondag na de eerste volle maan in de lente, de dag van de wederopstanding van Jezus. In 196 riep Victor een aantal bisschoppen bijeen in Rome tijdens, voor zover bekend, de eerste Romeinse synode. Hij besloot dat de Romeinse variant de standaard werd, en excommuniceerde vanaf dat moment de bisschoppen die het paasfeest halsstarrig op de veertiende Nisan bleven vieren.

Conflict met Theodotus de Leerlooier

De intolerantie van Victor I ten opzichte van andersdenkenden resulteerde later ook nog in een geschil met een rijke Christen die afkomstig was uit Constantinopel: Theodotus van Byzantium, ook wel Theodotus de Leerlooier genoemd. Hij veroorzaakte de nodige onrust door afwijkende doctrines over het christelijk geloof te verkondingen en ontkende onder meer de goddelijkheid van Jezus. Die zou als biologische zoon van Maria ‘slechts’ een bijzonder mens zijn geweest en als uitverkoren profeet ‘geadopteerd’ zijn door God (een theorie die bekend is geworden onder de naam Adoptionisme). Victor I excommuniceerde Theodotus wegens ketterij. Die gaf zich echter niet zo snel gewonnen en vormde met enkele volgelingen een beweging die paus Victor I tijdens diens laatste levensjaren zou tegenwerken.

Zwarte pausen

Rond 199 overleed Victor I. Hoewel onbekend is hoe hij om het leven kwam, wordt hij binnen de katholieke kerk vereerd als een martelaar en geldt 28 juli als feest- en herdenkingsdag van ‘St. Victor I, paus en martelaar’. Naast Victor I zijn er bovendien nog twee andere Afrikaanse en ‘vermoedelijk zwarte’ pausen bekend: Miltiades (311-314) en Gelasius I (492-496). Van beide pausen wordt echter de Afrikaanse afkomst en vooral de donkere huidskleur door historici in twijfel getrokken.

Mocht kardinaal Turkson of kardinaal Arinze tijdens het Conclaaf dat op 28 februari 2013 van start gaat toevallig tot paus worden gekozen, dan is diegene in ieder geval de eerste Afrikaan in ruim vijftienhonderd jaar die de Heilige Stoel bestijgt. Of hij daarnaast ook geschiedenis mag schrijven als eerste zwarte paus ooit, zal nog onderwerp van discussie blijven.