Reis door de tijd met paard en wagen

In 1955 zong Frank Sinatra ‘love and the marriage, go together like a horse and carriage, you can’t have one without the other’. Paard en wagen zijn door de geschiedenis heen onlosmakelijk aan elkaar verbonden. Wanneer begon deze verbintenis en hoe hebben paard en wagen zich samen bewogen door de tijd?

Uitvinding van het wiel Het huwelijk tussen paard en wagen werd al in het prille begin van de mensheid gesloten. Al in de tijd van de jagers en verzamelaars, 3000 jaar voor Christus, werd het wiel uitgevonden. Dit wiel maakte het opeens veel makkelijker om zware voorwerpen te vervoeren, al dan niet met behulp van paarden. Er is archeologisch bewijs gevonden dat in prehistorisch Europa en Mesopotamië het gebruik van tweewielige strijdwagens of vervoerswagens getrokken door paarden wijdverspreid was. Maar pas met de komst van het door de Romeinen aangelegde wegennetwerk werd het in Europa mogelijk om wagens te gebruiken over langere afstanden.

Het Romeinse wegennetwerk

Voor deze tijd waren de paden en wegen zo slecht onderhouden en begaanbaar dat het alleen mogelijk was om grote afstanden te voet of ter paard af te leggen. Het woord kar valt zelfs te herleiden naar het woord wat de Romeinen gebruikten voor een militaire wagen, carrus. In de Romeinse tijd ontstonden er verschillende soorten wagens, van kleine strijdwagens met twee wielen tot grotere comfortabelere vervoerswagens. Allemaal sjeesden ze getrokken door paarden over het Romeinse wegennetwerk. Na het vertrek van de Romeinse macht in de 4e eeuw verslechterden de wegen in een rap tempo en raakte het wijdverbreide gebruik van wagens uit gebruik in Europa.

Middeleeuwse avonturen in de wagen

In de middeleeuwen verplaatsten nog enkele dappere kooplieden en reizigers zich met huifkarren over de slechte wegen. Deze reizen waren echter niet zonder gevaar, niet alleen liep men het risico om een wiel te breken op de door gaten en modder geteisterde wegen, ook lagen er struikrovers op de loer en was het tolgeld hoog. Het reizen per wagen was in deze tijd dan ook niet voor iedereen weggelegd, maar alleen voor de waaghalzen of mensen met voldoende middelen tot bescherming. Wagens werden veelal gebruikt door (vrouwelijke) adel en koninklijke families. De koninklijke wagens waren vaak uitgebreid versierd en verguld en daarom soms ook erg zwaar. Daarentegen was het technische aspect van de wagens niet erg flitsend, de wagens gebruikten nog steeds dezelfde technieken als de wagens uit de Bronstijd. De wagens werden getrokken door twee tot vier paarden en het onderstel bestond uit een draaibare vooras. Dit maakte dat een ritje met de wagen in deze tijden nog steeds erg oncomfortabel was.

De opkomst van de koets

In de 15e eeuw vonden er verschillende innovaties plaats die het reizen per wagen populairder maakten. In Frankrijk vond men de chariot branlant uit, oftewel de verlengde wagen. Men verbond het onderstel niet langer met leren banden aan het passagierscompartiment maar met kettingen. De kettingen zorgden ervoor dat het voertuig soepeler voortbewoog doordat het zware compartiment niet langer direct op het draaiende onderstel steunde. Tegelijkertijd pasten Hongaarse koetsenbouwers nog meer innovaties toe op de koets waardoor sneller reizen mogelijk werd. Zo werden de koetsen lichter gemaakt en kregen een ander uiterlijk. Hierdoor werd het mogelijk gemaakt om met meer personen per koets te reizen, minder paarden en het belangrijkst: sneller. De Hongaarse innovaties raakten zo populair dat het Hongaarse stadje Kocs, op de route tussen Boedapest en Wenen, naamgever werd voor de koets door heel Europa. In de komende eeuwen werden er weinig grote innovaties aan de koets gedaan, de lichte Hongaarse koets bleef nog steeds favoriet. Wel werd het reizen per koets wat comfortabeler gemaakt, onder andere ook doordat de wegen beter onderhouden werden.

Postkoetsen in het Wilde Westen

De praktische koetsen werden ingezet door kolonisten om het nieuwe land in Amerika te bevoorraden en bereizen. Door de grote regelmaat waarmee de koetsen reden werd het fenomeen van de postkoets veel gebruikt, tegenwoordig vooral bekend uit de avonturen van Lucky Luke en zijn trouwe paard Jolly Jumper. In Europa werden postkoetsen door de hele middeleeuwen heen al gebruikt, maar in de 18e en het begin van de 19e eeuw beleefde de postkoets zijn hoogtijdagen. De postkoets was bedoeld om passagiers, en post, op een zo snel mogelijke manier over een zo groot mogelijke afstand te vervoeren. Onderweg waren er meerdere tussenstops waar passagiers even de benen konden strekken. De postkoets kon zo snel over een grote afstand reizen doordat bij de verschillende tussenstops de paarden regelmatig verwisseld werden. In Nederland werd de trekschuit in de 18e eeuw al snel serieuze concurrentie voor de postkoets. Reizen per trekschuit was namelijk stukken comfortabeler en goedkoper. Toen de spoorwegen en het reizen per trein hun opkomst maakten vanaf de jaren 1850 begon in Nederland het gebruik van de postkoets steeds minder te worden. Tegenwoordig worden paard en wagen alleen nog van stal gehaald bij speciale gelegenheden. Waarvan het gebruik van de Gouden Koets op Prinsjesdag natuurlijk het bekendste voorbeeld is. Daarnaast is het gebruik van paard en wagen nog populair in de toeristische branche en bij paardenliefhebbers. Maar de tijd waarin het straatbeeld bepaald werd door rijtuigen met paarden is verleden tijd.