Schrijven over het onbekende in de achttiende eeuw

In de achttiende eeuw was de ontdekking van de wereld al in volle gang. Deze ontdekkingen spraken tot de verbeelding. Dagelijks arriveerden er schepen van verre bestemmingen, deze schepen waren gevuld met exotische vracht en terugkerende zeelui hadden sterke verhalen van verre kusten. De interesse in het verre was zó sterk, dat een nieuw literair genre ontstond.

Het lezen van romans werd tijdens de achttiende eeuw enorm populair. Steeds meer mensen leerden te lezen en te schrijven. Het drukken van boeken gebeurde op grote schaal en een nieuwe klasse van schrijvers en literatuurcritici wekte de interesse van veel Europeanen. De idealen van de Verlichting moedigden mensen aan om te lezen en nieuwsgierigheid werd de nieuwe norm. De reisliteratuur bood informatie over het onbekende en paste daarmee prachtig binnen deze trend.

Een verslag als literatuur

Sinds het begin van de ontdekkingsreizen waren reisverhalen populair. In de achttiende eeuw kreeg de populariteit een nieuwe impuls. Drukken werd goedkoper en de reisverslagen werden daarom bereikbaar voor een groter publiek. Steeds meer mensen leerden daarnaast hoe te lezen. Verslagen van nieuwe ontdekkingen verspreidden zich snel over Europa en werden gelezen door een groeiend publiek. Verre bestemmingen spraken tot de verbeelding en reisverslagen van ontdekkingsreizigers als James Cook (1784) en de Bougainville (1771) lagen goed in de markt. De voortdurende ontdekkingen gaven genoeg stof om over te schrijven.

Het fictieve reisverslag

De achttiende eeuw toonde de geboorte van reisverhalen als een volledig nieuw literair genre. Dit genre zou groeien in de achttiende eeuw en vormde de basis voor nieuwe fictieve reisverhalen. Ontdekking en avontuur stonden hier centraal. De eerste van deze reisromans was de Britse Robinson Crusoe van Daniel Defoe.

Het bekendste boek van de achttiende eeuw

Robinson Crusoe gaat over een schipbreukeling die bijna dertig jaar doorbrengt op een onbewoond eiland. In deze tijd bouwt hij een eigen leven op, leert hij om te gaan met de eenzaamheid en probeert hij te overleven in een wereld van gevaarlijke kannibalen. Direct na publicatie in 1719 was het boek razend populair, nog altijd is het verhaal een inspiratie voor literatuur en films.

Hoe Crusoe met reisliteratuur een nieuw genre vormgaf

De erfenis van Robinson Crusoe is nog veel groter. Op de eerste pagina’s verkondigt de auteur dat het boek gebaseerd is op waargebeurde feiten. Dit is vrijwel zeker onwaar. Onbedoeld gaf Defoe de aanzet tot een nieuw literair genre, dat handelt over verzonnen ‘waargebeurde verhalen’. Ook de reizigersgeest is zichtbaar in Defoes werk. Een eenzame held maakt in deze boeken een reis en speelt hiermee in op de bekendheid van bestaande reisverslagen. De nieuwe fictieve benadering stelt de schrijver in staat het gevoelsleven van de hoofdpersoon bij het verhaal te betrekken en opent een wereld van nieuwe situaties en karakters.

Verschil moest er zijn

De weergave van verschillende culturen is belangrijk in de achttiende-eeuwse literatuur. De Europeaan wordt weergegeven als intelligenter en beschaafder dan de onbekende stammen uit verre landen. De Europeaan staat alleen in een vijandige omgeving en lijdt onder ongetemde natuur. Het komt wel weer goed; de Europese manier van leven overwint en de eenzaamheid leert de hoofdpersoon nieuwe levenslessen. Hier geldt: oost-west, thuis best.

De tegenreactie: reizen als satire

Jonathan Swift zag de opkomst van de reizigersromans met lede ogen aan. De meester van Britse satire schreef zijn bekendste werk, Gullivers Travels, zeven jaar na de publicatie van Robinson Crusoe. Het is een directe aanval op het dat boek. Een reis naar niet-bestaande culturen moest de slechte kanten van de Britse maatschappij blootleggen. Dit laatste is volledig in tegenstelling tot de literaire erfenis van Robinson Crusoe, waarin de superioriteit van de Europese beschaving wordt gevierd .

Misschien zijn verre oorden beter

Met een vergelijkbare bedoeling schreef de Franse Voltaire zijn Candide ou l’optimisme. In het boek reist de jonge Candide over de wereld. Onderweg leert hij belangrijke levenslessen. Het reizen brengt hem in nieuwe situaties, zijn ervaringen leggen de slechte kanten van de maatschappij bloot. Het boek is een reactie op de achttiende-eeuwse Schelmenromans. Verre oorden lenen zich goed voor satire, onbekende samenlevingen werden gespiegeld aan de Europese tegenhanger. Waar schrijvers als Defoe de wildernis gebruikten om aan te geven dat de moderne tijd orde en beschaving creëerde waren de satirische Swift en Voltaire minder optimistisch.

Een levend literaire genre: reisliteratuur

Na de achttiende eeuw zou de reizigersliteratuur nog sterker groeien. De Romantiek wakkerde een verlangen naar het onbekende aan; het onbekende werd een droomwereld. Het imperialisme van de latere negentiende eeuw gaf een grote impuls aan de verslaglegging en documentatie van verre culturen. Er werd nog meer gelezen en geschreven. Reisliteratuur kreeg een nieuwe dimensie, soms letterlijk; Sciencefiction deed zijn intrede en onbereikbare plekken, planeten en tijdperken werden het onderwerp van beschrijving. Schijnbaar hebben deze romans niets meer te maken met het oorspronkelijke verhaal. Toch is de drang naar Crusoes exotische eiland gelijk aan de meest onbereikbare en onmogelijke bestemming.