Spraakmakende keizerinnen in Byzantium

Gedurende ruim elf eeuwen hebben in het Byzantijnse rijk niet minder dan negenennegentig keizerinnen op de troon gezeten. Sommigen van hen drukten hun stempel op de geschiedenis, anderen zijn vergeten. Velen bleven op de achtergrond en blonken slechts uit door vroomheid en goede werken, maar er waren ook vrouwen bij die voor sensatie zorgden.

Elk meisje kon in Constantinopel keizerin worden. Schoonheid telde meer dan afkomst, en zo kon het gebeuren dat minstens twee keizerinnen een leven als prostituee achter de rug hadden. Een tijd lang was het gebruik dat de keizerin-moeder een echtgenote voor haar zoon uitkoos na een schoonheidswedstrijd of bruidsshow. Weer andere vrouwen werden om dynastieke redenen als bruid naar het hof gehaald.

Paleis in Constantinopel

In het immense paleis in Constantinopel was de verste uithoek gereserveerd voor de keizerlijke familie. De privévertrekken waren uiterst kostbaar versierd met exquise soorten marmer en schitterende mozaïeken. Men sprak van ‘een nieuw Hof van Eden’ of ‘een tweede paradijs’. Vooral de keizerlijke slaapkamer met het sterrenplafond was een wonder om te zien, evenals die van de keizerin die de charmante naam Mousikos of Harmonie had gekregen. Dit vertrek maakte deel uit van de Gynaikitis, de verzameling zalen die voor de echtgenote van de keizer en haar personeel waren bestemd. Hierin was haar boudoir met een marmeren vloer die eruitzag ‘als een weide die bezaaid was met bloemen’. Maar ook de zaal van Amor en de Porphyra, de Purperzaal, waarin kinderen mochten worden gebaard die tijdens de regering van hun vader waren verwekt.

Gynaikitis het domein van de keizerin

Dit vormde het domein van de keizerin en hier gaf zij als heerseres en meesteres de leiding aan meer dan duizend vrouwen en eunuchen of ‘baardlozen’ zoals ze door de Byzantijnen werden genoemd. De hofdames en dienstmeisjes waren doorgaans door de keizer persoonlijk uitgekozen. Anders dan men zou verwachten, waren de keizerinnen niet opgesloten in het vrouwenverblijf. Zij traden verhoudingsgewijze vaak in de openbaarheid, bij de hofceremonies, de audiënties, staatsdiners, kerkdiensten en bij de bezoeken aan het circus of de Hippodroom. Dan waren ze zeer rijk gekleed en behangen met sieraden. Ook konden zij hun eigen bezoekers ontvangen, zoals ministers, verwanten, hovelingen en figuren die hen moesten amuseren.

De deugden van een keizerin

De keizerinnen werden geacht over de volgende deugden te beschikken: grootmoedigheid, bescheidenheid, mededogen en voor alles zelfbeheersing. Fysieke schoonheid is onmisbaar. Wereldse ijdelheid moesten zij verwerpen, want ‘die leidde rechtstreeks naar de hel’ en ze veroordeelden ‘de kunst van de cosmetica waarop Cleopatra zo verzot was’. Slechte keizerinnen golden als handlangsters van de duivel, zij werden steeds afgeschilderd als immoreel, overspelig, losbandig en hebzuchtig. In de loop van de twaalf eeuwen Byzantijnse geschiedenis zijn er keizerinnen van zeer diverse pluimage en afkomst geweest. Sommigen kwamen uit de hoofdstad en omstreken, anderen uit Azië, de Kaukasus, Griekenland, Syrië, Hongarije, Frankrijk en Duitsland. Zij konden geselecteerd worden via een zogeheten bruidsshow of schoonheidswedstrijd waardoor zelfs meisjes van geringe komaf een kans kregen om lid van het keizerlijk huis te worden.

De taken van een keizerin

Een van de taken van de keizerin was de stipte handhaving en naleving van alle voorschriften en ceremonies. Door Ceremonies weten we ook hoe de kroning van een keizerin in zijn werk ging. Deze vond altijd vóór het huwelijk plaats en nooit omgekeerd. Eerst moest de bruid door God worden gekozen en pas daarna door haar man. De keizer zette zijn toekomstige vrouw de kroon op het hoofd nadat de patriarch er een gebed over had uitgesproken. Daarna wierp zij zich voor de voeten van haar echtgenoot als teken van onderwerping aan zijn gezag. De nieuwbakken keizerin kreeg de kroon in eigen bezit, droeg keizerlijke, purperen muilen en had een eigen scepter. Hierna vertoonde zij zich aan het volk, dat luidkeels ‘God, behoed onze Augusta’ zong, en nam zij de heilwensen in ontvangst. Haar belangrijkste bezigheid was het beoefenen van de menslievendheid: veel instellingen in de stad om armen van voedsel en kleren te voorzien vielen onder haar verantwoording. Jaarlijks gaf zij geld aan verschillende kloosters, deze giften werden solemnia genoemd. Ook zijn door tal van keizerinnen kerken en kloosters gesticht en grafmonumenten voor gestorven familieleden opgericht.

Keizerin als regentes

Sinds de vroegste eeuwen was het gebruik dat op de avond van het overlijden van de keizer een beroep op de keizerin werd gedaan om een opvolger te huwen of aan te wijzen. Ook kwam het geregeld voor dat na de dood van haar echtgenoot de weduwe regentes werd over de zoon die nog te jong was om te regeren. Doorgaans duurde dit regentschap totdat de prins zestien jaar oud was geworden, maar niet elke regentes wilde plaatsmaken voor de nieuwe keizer. Bij wijze van uitzondering kon een keizerin alleen regeren, hoewel het usance was dat zij dan een man uitkoos aan wie zij de macht overdroeg. Wanneer zij dit niet deed, kon ze de (mannelijke) titels van de keizer, basileus en autokrator (Keizer en Alleenheerser), voeren. Gewoonlijk werd een keizerin aangesproken met Augusta (Verhevene), Basilissa (Keizerin) of Despoina (Meesteres).

Hein van Dolen heeft in zijn boek Passie, intriges en politiek de levens beschreven van een tiental keizerinnen van zeer diverse pluimage. Het zijn spannende, aangrijpende, grappige en opwindende biografieën van vorstinnen wier invloed op tijdgenoten en nageslacht groot is geweest.

Bovenstaande tekst is een fragment uit het boek 'Passie, intriges en politiek' van Hein L. van Dolen.