Timboektoe: de stad die op de Werelderfgoedlijst staat

De stad Timboektoe wordt gekenmerkt door zestien mausolea en lemen moskeeën. In de Middeleeuwen was Timboektoe het centrum van de Islamitische geleerdheid en daardoor dat er in de stad vele waardevolle manuscripten liggen opgeslagen. Mede hierdoor staat de stad in Mali op de Werelderfgoedlijst van VN-organisatie UNESCO.

Timboektoe als centrum van de Islam

Timboektoe werd in de elfde eeuw gesticht op een punt waar karavaanroutes die de Sahara overstaken de meest noordelijke oevers van de rivier de NIger bereikten. Nomadische Toeareg vestigden al regelmatig tijdelijke kampen en een van die kampen werd uitgebouwd tot een permanente nederzetting. De nederzetting lag strategisch aan belangrijke handelsroutes tussen de Noord-Afrikaanse kust en de savannes verder naar het zuiden. De stad controleerde het verkeer dat de Sahara overstak, maar ook het verkeer dat de Sahel van oost naar west doorkruiste. Dat niet alleen, de nederzetting lag ook aan de rand van het gebied dat door het Ghana-rijk beheerst werd. De stad lag niet alleen op een kruispunt tussen handelsroutes en in de overgang van klimaatzones, maar ook op een cultureel kruispunt. Langs de Noord-Afrikaanse kust had de Islam zich inmiddels gevestigd, De invloed van de Islam bereikte de stad via de handel ook. De islamitische invloed groeide, toen het Ghana-rijk aan macht inboette. In de onrust die volgde zochten veel islamitische vluchtelingen de veiligheid van de stad op. Daardoor werd Timboektoe een belangrijk islamitisch centrum in het westen van Afrika. Desondanks bleef de invloed van de culturen meer naar het zuiden ook merkbaar, waardoor in Timboektoe een bijzondere mengcultuur ontstond. 

In de dertiende eeuw werd het Mali-rijk de grote machthebber in het gebied, ook Timboektoe kwam  binnen de grenzen van het enorme rijk te liggen. Daarmee brak een eerste bloeiperiode voor de stad aan. Vooral nadat de immens rijke Mansa Moussa de stad tijdens zijn pelgrimstocht aandeed. De stad werd een economisch en vooral cultureel centrum. Dat blijkt deels uit de producten die vanuit de stad verhandeld werden. Eeuwenlang waren goud, ivoor en slaven de belangrijkste producten, maar in deze periode kwamen daar boeken bij. Timboektoe werd de stad van de Islamitische geleerdheid. Geleerden gaven les aan studenten die bij hen thuis studeerden of in een madrassa. 

Manuscripten van Islamitische geleerden

Hoe belangrijk Timboektoe werd als intellectueel centrum bleek uit het feit de grootste bibliotheek van Afrika na Alexandrië in Timboektoe stond. In de stad lagen duizenden manuscripten, geschreven door Islamitische geleerden, opgeslagen. Deze geschreven documenten hadden betrekking op geneeskunde, recht, religie, wiskunde en astronomie. Ook ging het om handelsbrieven, inventarissen en familiekronieken. Boeken en geschriften overtroffen werden uiteindelijk het belangrijkste exportproduct van de stad. 

Lemen moskeeën en mausolea

Timboektoe staat nu vooral bekend om karakteristieke architectuur van de stad. Met name dankzij de lemen moskeeën en de zestien mausolea. In mausolea liggen Islamitische heiligen begraven, zoals de moslimgeleerde Sidi Mahmoud Ben Amar die leefde in de vijftiende eeuw. In totaal liggen er 333 islamitische heiligen begraven in Timboektoe. De architectuur en de grote gebouwen zijn een tastbaar overblijfsel van de status als centrum van kennis, religie en rijkdom die Timboektoe ooit had. Tegelijk laten ze ook zien dat de stad groot was. Volgens sommige schattingen zouden er op het hoogtepunt meer dan honderdduizend mensen in de stad hebben gewoond. 

Grote onlusten bleven de stad lang gespaard. De langzame instorting van het Malinese Rijk en de opkomst van het Songhai-Rijk deden de stad niets aan macht en rijkdom inboeten. Dat veranderde echter in de zestiende eeuw, toen de Songhai op hun beurt weer aan macht inboetten. In 1591 deed de Marokkaanse sultan Ahmad I al-Mansur een inval in het Songhai-Rijk en veroverde én plunderde daarbij Timboektoe. Waar de stad onder de Songhai redelijk autonoom kon bestaan, trok de sultan de teugels sterk aan. Dat leidde tot interne conflicten en economische achteruitgang. Veel intellectuelen verlieten de stad, De conflicten liepen hoog op en in 1593 werden talloze intellectuelen vanwege de conflicten uit de stad verdreven of gedood. De stad herstelde, maar bereikte nooit meer de rijkdom van een eeuw eerder. De Europeanen, belangrijke aanjagers van de handel via de karavaanroutes door de Sahara, hadden inmiddels de zeeroutes naar West-Afrika ontdekt en kozen ervoor om zelf per schip te handelen. De karavaanhandel liep daardoor sterk terug. De stad verloor haar status als machtscentrum en raakte daardoor enigszins in de vergetelheid. 

Timboektoe is geen fabeltje

Dat heeft er wellicht voor gezorgd dat Timboektoe in onze taal synoniem is geworden voor een plaats die onbereikbaar ver weg ligt. Een reputatie die vaak nog als 'grap' wordt aangehaald, bijvoorbeeld in de Donald Duck, waar personages regelmatig op die manier naar Timboektoe verwijzen. In de negentiende eeuw was Timboektoe voor de Europeanen ook daadwerkelijk 'vergeten'. De eerste Europeaan die Timboektoe min of meer herontdekte was René Caillié (1799 - 1838) in 1828. De Franse ontdekkingsreiziger had in 1816 al een expeditie naar Afrika ondernomen en vernam niet lang na terugkeer van die reis dat de Geografische gemeenschap van Parijs tienduizend frank uitloofde voor de eerste Europeaan die Timboektoe zou bereiken. Hij zette een nieuwe expeditie op touw en op 20 april 1828 kwam Caillié aan in Timboektoe. Hij verbleef twee weken in de stad. Caillié hoorde dat de Schot Alexander Gordon Laing twee jaar eerder al Timboektoe had bezocht, maar Laing werd vermoord door zijn gids. Daardoor kon Caillié alsnog de eer van de herontdekking van de stad krijgen. 

Graftomben Timboektoe vernield

Hoewel de stad qua inwoneraantal en qua economie nooit meer de hoogtijdagen van de veertiende en vijftieende eeuw heeft gekend, staat de stad inmiddels wel bekend om de bijzondere architectuur en geschiedenis. In 1988 kwam de stad op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO terecht en in 2006 is Timboektoe door de Islamitische Organisatie voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur uitgeroepen tot hoofdstad van de Islamitische cultuur. Desondanks wordt het erfgoed van de stad bedreigd. De machtswisselingen en aanhoudende burgeroorlogen in Mali zijn daar de oorzaak van. In 2012 haalde Timboektoe het nieuws vanwege een reeks vernielingen door moslimextremisten. Onder andere het graf van Sidi Mahmoud Ben Amar werd beschadigd. De vernielingen waren opgeëist door Ansar Dine, een radicale moslimgroepering uit Mali. In augustus van dit jaar is een zaak van het Internationaal Strafhof gestart tegen Ahmad Al Faqi Al Mahdi, die verdacht wordt van de vernielingen. De cultuurschatten staan sinds 2012 niet alleen op de lijst van Werelderfgoed, maar ook op de lijst van bedreigd erfgoed van UNESCO.