Verstedelijking in de 19e eeuw

Uit een nieuw rapport dat de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds op 18 april 2013 presenteerden, blijkt dat er momenteel in ontwikkelingslanden sprake is van een duidelijke parallel en wisselwerking tussen ‘vooruitgang’ en ‘verstedelijking’. Hoewel dit zowel positief als logisch klinkt, toont een vergelijkbare ontwikkeling in het Europa van de 19e eeuw aan dat verstedelijking ook een schaduwzijde kan hebben.

Tot de 19e eeuw fungeerde het idee van de ‘stad’ vooral als een metafoor. Al in de klassieke oudheid en opnieuw in de late middeleeuwen werd de stad opgevat als model voor de ideale samenleving met een perfecte sociale orde en ruimtelijke organisatie. Met betrekking tot de ‘verbeelding van de stad’ werden in de 19e eeuw in navolging van Thomas More utopische visies ontwikkeld, waaronder die van Charles Fourier. In contrast met het platteland, zou het leven in de stad een unieke vorm van sociaal samenzijn behelzen: de stad als een hechte gemeenschap met een bijzondere culturele dynamiek. De verstedelijking zoals die zich daadwerkelijk voltrok in de loop van de 19e eeuw, maakte echter korte metten met veel van dit optimisme.

Industrialisering en verstedelijking

De Industriële Revolutie die vanaf het einde van de 18e eeuw vanuit Engeland werd ingezet en zich in de loop van de 19e eeuw ook in Europa voltrok, vormde de belangrijkste katalysator voor de verstedelijking. Verbeterde landbouwtechnieken maakten steeds meer mankrachten op het platteland overbodig. Infrastructuur en transportmogelijkheden verbeterden, waardoor grotere afstanden gemakkelijker konden worden overbrugd en de stadsbewoners minder afhankelijk werden van hun directe omgeving. Tegelijkertijd versterkte de verstedelijking op zijn beurt de industrialisatie: stedelijke gemeenschappen vormden zich namelijk rondom de fabrieken die als paddenstoelen uit de grond schoten. De vraag naar fabrieksarbeiders resulteerde in de verhuizing van veel plattelandsbewoners naar zogenaamde ‘industriesteden’. Verstedelijking en industrialisering moedigden elkaar zo voortdurend aan.

Slechte sociaaleconomische omstandigheden 

Het razendsnelle tempo waarin steden als Londen, Manchester, Düsseldorf en Luik groeiden, bemoeilijkten vaak een ordelijke stedelijke planning. Dit ging ten koste van de hygiëne en de kwaliteit van de levensomstandigheden – met name in de buitenwijken. Juist daar woonden vaak de ‘industrieproletariërs’. Zij hadden het platteland achter zich gelaten en een nieuwe toekomst in de veelbelovende stad gezocht, maar leefden vervolgens in de meest erbarmelijke en troosteloze omstandigheden. De ontevredenheid hierover vormde een belangrijke voedingsbodem voor de socialistische bewegingen die in de tweede helft van de 19e eeuw de kop opstaken en zich verzetten tegen het uitbuitende kapitalisme.

Moderne stedelijke ervaringswijze

Afgezien van de ‘industriële ellende’ waarvan vaak sprake was in de nieuwe steden, bracht de stad ook voor degenen die in betere sociaaleconomische omstandigheden leefden, een schaduwzijde met zich mee. De idealistische ideeën over een hechte stadsgemeenschap bleken toch tegen te vallen. De moderne, stedelijke, industriële samenleving bracht namelijk een compleet nieuwe ervaringswijze met zich mee. Het plattelandsleven had in het teken gestaan van prettige kleinschaligheid, geborgenheid en een vertrouwd gevoel. Het moderne leven in de alsmaar groeiende steden werd echter vooral gekenmerkt door massaliteit en anonimiteit. In veel gevallen resulteerde dit niet in een versterkt gemeenschapsgevoel en sociale cohesie, maar juist in vervreemding en sociaal isolement.

Global Monitoring Report

De verstedelijking ten tijde van de Industriële Revolutie was naast een teken van ‘modernisering’ dus ook een problematische ontwikkeling. Naar aanleiding van het zogeheten Global Monitoring Report (GMR) dat op 18 april 2013 werd gepresenteerd, concluderen de Wereldbank en het IMF nu dat snelle verstedelijking veel kansen biedt voor regeringen in ontwikkelingslanden. De organisaties streven er naar de kloof tussen stad en platteland wereldwijd te verkleinen, omdat verstedelijking hand in hand zou gaan met hogere inkomens. Toch geven ze aan dat voorzichtigheid is geboden, omdat gehaaste en slechte stedelijke planning ook averechtse effecten kan hebben, zoals de vorming van sloppenwijken, geen of slechte voorzieningen en sociaaleconomische ongelijkheid – en daarmee lijkt toch ook een les uit het verleden te zijn geleerd.