Vijzelgracht en uitbreiding van Amsterdam in de 17e eeuw

De bouwers van de Noord-Zuidlijn in Amsterdam hebben de vloer van het beruchte metrostation Vijzelgracht er helemaal in gelegd. Niet alleen in de 21e eeuw, maar ook al in de 17e eeuw was Amsterdam één grote bouwput. De ene na de andere heipaal ging de grond in, bouwvakkers brulden over en weer aanwijzingen naar elkaar en overal klonk getimmer en geklop.

In de periode 1578 en 1665 was er sprake van vier stadsuitbreidingen: de eerste, tweede, derde en vierde Uitleg.

Reformatie

In de eerste helft van de 16e eeuw bestond Amsterdam uit het gebied dat werd omsloten door de Singel aan de ene kant en de Kloveniersburgwal aan de andere kant. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog, in 1578, koos Amsterdam als laatste van de Hollandse steden de kant van de Reformatie. Het katholieke stadsbestuur wilde aanvankelijk van geen wijken weten, waardoor zij af werden gezet door protestantse kooplieden. Sommigen van hen hadden jarenlang als vluchteling in het buitenland vertoeft.

Stadsuitbreiding

Deze nieuwe bestuurders maakten in 1585 vaart met uitbreidingsplannen van de stad. In die tijd werd een effectieve verdediging dringend tegen de Spaanse troepen. Verschillende omstandigheden speelden een rol voor deze uitbreiding van de stad. Bijvoorbeeld de sluiting van de Amsterdamse haven en het grote aantal immigranten met handelsbetrekkingen dat naar de stad kwam. Maar ook de internationale handel op de Levant en in Zuid-Amerika speelde hierin een rol. Evenals de speculatie in de bouw van aandelen, de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, een effectenbeurs en de Wisselbank gaven de stad nieuwe impulsen.

Twaalfjarig Bestand

Daarna volgden de eerste en tweede uitbreiding elkaar in rap tempo op. Alle paden, sloten, moestuinen en boomgaarden verdwenen en de grond rondom de Singel werd onteigend door de burgemeester. Maar een heftige economische crisis stak de kop op en de verkoop van de bouwpercelen kwam rond 1596 helemaal stil te liggen. Pas rond 1606 was de situatie aan de beterende hand. Het was het jaar van het Twaalfjarig Bestand, de wapenstilstand van 1609 tot 1621 tussen de Republiek en de Spanjaarden. Ondanks de pestepidemieën die de stad en haar bewoners teisterden, bleven de immigranten uit de Zuidelijke Nederlanden komen.

Derde en vierde Uitleg

Tussen 1613 en 1625 was sprake van de derde uitbreidingsgolf. Bij dit plan werd de Herengracht verbreed en de Keizersgracht en de Prinsesgracht uitgegraven tot aan de Leidsegracht. Tot de Vierde Uitleg werd door het stadsbestuur besloten in 1656. De stadsuitbreiding is gestimuleerd door een overvloed aan kapitaal voor luxecomsumptie, belegging en speculatie.

Stroom Hugenoten

In 1664 stierven ruim 24.000 mensen aan de pest en nam de vraag naar woningen ineens af. De verkoop van de percelen kwam opnieuw vrijwel stil te liggen in het rampjaar 1672, toen de Hollandse Oorlog begon waarbij het land rondom de stad werd geruïneerd en scholen en winkels werden gesloten. Het duurde een tiental jaar voordat de investeringen weer op gang kwamen. Al die tijd lagen op de Herengracht bouwpercelen braak. In 1685 leidde de herroeping van het Edict van Nantes, waarbij de Franse Zonnekoning Lodewijk XIV de protestantse hugenoten in zijn land tot tweederangs burgers had verklaard, ertoe dat er steeds meer vluchtelingen richting de Republiek en naar Amsterdam kwamen. De vierde Uitleg was afgestemd op die snelle bevolkingsgroei die sinds het einde van de 16e eeuw had plaatsgevonden. De bouwactiviteit nam weer aanzienlijk toe. Vooral rond de Vijzelgracht.

Vijzelgracht

De Vijzelstraat, tussen het Muntplein en de Prinsengracht, dateert uit de tijd van de grote stadsuitbreiding van Amsterdam in 1658. De straat is vermoedelijk genoemd naar de 17e-eeuwse bewoners Cornelis en Jan Vijselaar. Pas in 1874 werd de naam echter officieel. In de jaren zeventig van de 17e eeuw lag rond de Vijzelsgracht een buurt die men het 'Noortse Bosch' noemde. Er waren hier veel huisjes die net binnen de stad werden gebouwd ten behoeve van wevers, wolkammers en spinsters. De stad Amsterdam wilde de textielnijverheid stimuleren en stelde daarom grond ter beschikking aan het Burgerweeshuis, de Gasthuizen en het Leprozenhuis, die de huisjes bouwden en van de huurpenningen de wezen voedden en kleedden. De afgelopen jaren verzakten door lekkages in de metrohalte van de Noord-Zuidlijn tot twee keer toe nabijgelegen panden en moesten de bewoners hun huis uit.