Walter Benjamin en zijn geschiedfilosofie

Sinds het einde van de 19e eeuw gingen technologische ontwikkelingen en de opkomst van de moderne stad gepaard met een toenemende maatschappelijke ongelijkheid. Volgens de Duits-Joodse filosoof Walter Benjamin zorgden de moderne ontwikkelingen er bovendien voor dat ‘de geschiedenis’ niet meer op waarde werd geschat en irrelevant was geworden. Hierdoor ontstond volgens hem een uitzichtloze situatie. Benjamin deed daarom een poging het ‘historisch bewustzijn’ te herstellen.

De in Berlijn geboren en getogen Walter Benjamin (1892-1940) besloot na zijn middelbare schooltijd in 1912 filosofie te gaan studeren in achtereenvolgens Freiburg en Berlijn. In 1919 studeerde hij cum laude af op zijn proefschrift Der Begriff der Kunstkritik in der Deutschen Romantik. Na de machtsovername van Adolf Hitler in 1933 week Benjamin vanwege zijn Joodse achtergrond uit naar Parijs. In zijn zeven laatste levensjaren zette hij vervolgens zijn belangrijkste filosofische, theologische en (kunst-)historische theorieën op papier. Voor historici zijn met name zijn geschiedfilosofische denkbeelden relevant. Hoe zagen deze ideeën eruit?

Schaduwzijde van de moderniteit 

Walter Benjamin zag zich uitgedaagd door de heersende geschiedbeschouwingen van zijn tijd, in het bijzonder het zogeheten ‘marxistische’ historische materialisme. Deze hing nauw samen met een veranderende, ‘moderne’ ervaringswijze die een gevolg was van de 19e-eeuwse industrialisatie, verstedelijking en materiële vooruitgang. De schaduwzijde van dit ‘optimistische vertoon’ school in toenemende massaliteit, anonimiteit en sociale ongelijkheid. Aan bepaalde dimensies van deze schaduwzijde verbond Benjamin ingrijpende consequenties voor de omgang met het verleden. Met alle genoemde veranderingen werd namelijk ook een visie omarmd die veronderstelde dat de loop van de geschiedenis gedetermineerd was. Benjamin verzette zich fel tegen dit idee.

‘Ervaringsarmoede’

De belangrijkste aanleiding voor Benjamin’s verzet tegen deze geschiedopvatting was de Eerste Wereldoorlog. De verschrikkingen van deze oorlog zetten hem aan het denken. Volgens Benjamin was de moderne, grootschalige en geavanceerde oorlogsvoering simpelweg voor niemand te duiden, zeker in combinatie met de bijbehorende inflatie en hongersnood. Soldaten keerden gedesillusioneerd en met stomheid geslagen terug van het slagveld. Zij waren niet een ervaring rijker, maar juist een ervaring armer. Benjamin stelde vast dat er sprake was van een algehele ‘ervaringsarmoede’, die de mensheid in zijn greep hield. In de moderniteit waren mensen volgens Benjamin het vermogen om ervaringen uit te wisselen kwijtgeraakt.

Het verleden als nieuwsgierigheid

Waardevolle verhalen, die ‘van ver’ komen, een lange weg hadden afgelegd en zo ook een zekere duurzaamheid in zich droegen, hadden namelijk plaatsgemaakt voor vluchtige informatie-uitwisseling. Nieuws en informatie werden zo snel mogelijk opgenomen, maar ook zo snel mogelijk weer vergeten. Een ‘ontspande geest’ die in staat was te luisteren en geschiedenissen te herinneren, dolf zo het onderspit in de moderniteit. Het soort ervaring dat van generatie op generatie wordt overgeleverd was teloor gegaan. Hierdoor was geschiedenis irrelevant geworden: het verleden was nog slechts een ‘nieuwsgierigheid’ en werd niet langer beschouwd als iets waarvan geleerd kon worden.

Geschiedschrijving ‘van bovenaf’

Benjamin bekritiseerde de manier waarop geschiedenis werd ‘geschreven’ en ‘geconstrueerd’ vanuit het perspectief van de machtigen. De gangbare geschiedopvatting betrof als het ware een opeenvolging van overwinningen door de heersende klassen. Hun macht impliceerde een historische triomf in de strijd tegen de ondergeschikte, minderwaardige klassen. Deze loop van de geschiedenis werd daarbij opgevat als een logisch en onvermijdelijk proces, waardoor de sociale ongelijkheid als vanzelfsprekend werd voorgesteld. Deze opvatting suggereerde bovendien dat al het menselijk lijden (zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog) een ‘noodzakelijk kwaad’ was.

Idealistische geschiedopvattingen

Volgens Benjamin was het bovendien problematisch dat idealismen zoals het (neo)marxisme zo op een ‘hoger doel’ in de toekomst waren gericht. Ook hiermee werd aangenomen dat de geschiedenis een noodzakelijk verloop had en zich voltrok volgens een vaststaand plan: op een bepaald moment in de toekomst zou automatisch een proletarische revolutie plaatsvinden. Benjamin beweerde dat zo’n geschiedopvatting slechts resulteerde in een passieve, afwachtende houding. Met zo’n houding zou er volgens hem echter nooit iets gaan veranderen.

Geschiedenis ‘van onderaf’

Benjamin wilde de geschiedenis juist ‘van onderaf’ bekijken: vanuit het (historische) perspectief van de verslagenen. Hij beweerde dat er geen strijd voor een ‘betere toekomst’ kon plaatsvinden zonder het verleden te herinneren. Hij ging nog een stap verder, en beweerde dat niets van wat ooit gebeurd is als verloren mocht worden beschouwd: zelfs voor de nietigste van alle veranderingen moest de mens oog hebben. Benjamin betrok dit bijvoorbeeld op de neergeslagen Parijse Commune (1871) en de Spartakusopstand (1919). Zulke revolutionaire pogingen hadden immers ook anders, positief af hadden kunnen lopen – en juist dat besef kon de geschiedenis weer relevant maken en een historisch bewustzijn in ere herstellen. 

Herleving van de revolutionaire wil

Benjamin legde zo een sterke nadruk op de ‘verslagen voorouders’ van de onderdrukte klassen. Hun idealen, daden, dromen, hoop en strijd moesten herinnerd worden en als inspiratie dienen. Benjamin liet zich hierbij inspireren door de beloften van de proletarische revolutie die in al het historische geweld verloren waren gegaan – maar niet voorgoed. Door te benadrukken dat het verloop van de geschiedenis allesbehalve onvermijdelijk was, probeerde hij als het ware de ‘revolutionaire wil’ van het proletariaat te laten herleven. Zij moesten zich niet neerleggen bij de maatschappelijke ongelijkheid, maar een actieve houding aannemen om de strijd van hun voorouders voort te zetten.

Lees hier meer over vele andere belangrijke filosofen uit de geschiedenis.