Wie is Fethullah Gülen?

Na de mislukte staatsgreep in Turkije van 15 juli 2016 bestaat er nog veel onduidelijkheid over de identiteit en achtergronden van de coupplegers. Erdogan stelde de invloedrijke geestelijke Fethullah Gülen verantwoordelijk voor de staatsgreep, hij zou de drijvende kracht achter de staatsgreep zijn. Gülen zelf ontkent enige persoonlijke betrokkenheid of betrokkenheid van de Gülen-beweging bij de coup. Wie is Fethullah Gülen, eens trouwe bondgenoot van Erdogan, en wat zijn de ideeën van de Gülen-beweging?

Mislukte staatsgreep in Turkije

Op 15 juli 2016 werd in Turkije een poging gedaan door een deel van het leger om de macht te grijpen door middel van een staatsgreep. De coup verliep amateuristisch: mediakanalen werden niet volledig afgesloten en kopstukken van de regering werden niet gevangen gezet. Daarnaast was de boodschap die de coupplegers over wilden brengen aan het volk niet overtuigend. De zittende president Erdogan kreeg daarom de mogelijkheid om een soort van volksopstand op te roepen en zijn machtspositie snel te herstellen. Na de staatsgreep had Erdogan snel de touwtjes weer strak in handen: het leger, de rechterlijke macht, overheidsapparaat werden grondig gezuiverd. Ook werd er gezocht naar de identiteit van de coupplegers. President Erdogan wees al snel naar de Gülenisten, aanhangers van de islamgeleerde Fethullah Gülen. De Gülenisten  zijn een openlijke machtsconcurrent van Erdogan. Ze zijn goed vertegenwoordigd op hoge overheidsposities en in het onderwijs. De Turkse premier Binali Yilderim heeft laten vallen dat Turkije er alles aan gaat doen om Gülen en zijn beweging volledig uit Turkije te verwijderen.

De islamgeleerde Fethullah Gülen

Sinds 1999 leeft Fethullah Gülen in zelfverkozen ballingschap in de Verenigde Staten. Vanuit Amerika predikt Gülen met zijn beweging naar eigen zeggen tolerantie, vrede en verzoening. De Islamitisch denker werd op 27 april 1941 geboren in Turkije. Al vroeg raakte Gülen gefascineerd door de islam, hij begon op vierjarige leeftijd met het bestuderen van de Koran en op zijn veertiende met prediken. Gülen werd op traditioneel islamitische wijze onderwezen maar bleef zichzelf zijn leven lang verrijken door zelfstudie. Na het vervullen van zijn militaire dienstplicht en werk als predikant kreeg hij in 1959 een vaste aanstelling als imam in staatsdienst met als standplaats de havenstad Izmir. Vanuit Izmir begon Gülen met het verspreiden van zijn denkbeelden door het hele land. Hij reisde van stad naar stad en gaf lezingen over allerhande onderwerpen, variërend van de sociale rechtvaardigheid van de islam tot het darwinisme.

Opkomst en ideeën van de Gülen-beweging

Gülen droomde van het creëren van een nieuwe generatie moderne moslims. Deze moslims zouden zijn idealen delen en de ‘intellectuele verlichting’ combineren met zuivere spiritualiteit, wijsheid en daarnaast zorgzaam, menselijk activisme. Tijdens zijn lezingen in Turkije in de jaren ’60 sprak Gülen een jong publiek aan en verzamelde zich al snel een groep sympathisanten om hem heen. Ze werden geboeid door Gülen’s oprechte emoties en passie voor het verbeteren van de levensomstandigheden van moslims en niet-moslims over de hele wereld. De ideeën van Gülen zijn zeker voor een islamgeleerde liberaal te noemen. Volgens Gülen liggen de hoofdobstakels voor vrede in drie domeinen: onwetendheid, armoede en verdeeldheid. Deze obstakels kunnen volgens zijn filosofie overwonnen worden door onderwijs, ondernemerschap, altruïsme en het onderhouden van de dialoog. Gülen predikt dat door wetenschap en religie te verenigen het mogelijk wordt om de verschillen hiertussen samen te brengen en op deze manier het Oosten en Westen nader tot elkaar te brengen.

Miljoenen Gülen-volgers wereldwijd

Om de vereniging van wetenschap en religie te bereiken hebben zijn leerlingen over de hele wereld hogescholen en universiteiten opgericht om via onderwijs de kansen van moslims te vergroten.  De boodschap van de Gülen-beweging wordt verspreid via denktanks, het bedrijfsleven, media en de honderden scholen onder de naam Gülen. Sympathisanten kunnen geen lid worden van de beweging, maar er wordt geschat dat Gülen wereldwijd miljoenen aanhangers heeft. In 1999 dook er een video op waarin Fethullah Gülen zijn volgers opriep om belangrijke overheidsfuncties te vergaren, zodat als de tijd daar rijp voor was, de macht gegrepen kon worden. Toen de video openbaar kwam zei Gülen dat er gerommeld was met de opnames. Toch koos hij ervoor om te vluchten naar Amerika omdat hij vreesde voor een arrestatie door het seculiere leger.

Verschuivende verhoudingen tussen Erdogan en Gülen

De invloed van Gülen in Turkije bleef groot na zijn zelfverkozen ballingschap. Met steun van de Gülen-beweging kwam Erdogan in 2002 aan de macht. De Gülenisten steunden Erdogan vanwege zijn beloftes voor meer democratie en rechten van (religieuze) minderheden. Veel Gülen-volgers kregen door Erdogan hoge overheidsposities toegewezen, de islamitische Gülenisten vervingen zo het seculiere overheidsbestuur. Hiernaast waren de Gülenisten ook goed vertegenwoordigd in de rechterlijke macht en de politie. Al snel verslechterden de verhoudingen tussen Gülen en Erdogan. Erdogan was volgens Gülen hongerig naar meer macht terwijl Gülen zei te streven naar een machtiger parlement. In 2013 kwam er een einde aan de samenwerking tussen de Gülen-beweging en Erdogan. Leden van Erdogans regering werden aangeklaagd voor corruptie en volgens Erdogan zat Gülen achter deze beschuldigingen. De Gülen-beweging werd vanaf dat moment bestempeld als terroristisch.

De meningen over de Gülen-beweging blijven vooralsnog sterk verdeeld. Volgens critici is Fethullah Gülen een sekteleider die ambieert om van Turkije een islamitische staat te willen maken. Volgens sympathisanten is hij juist een bruggenbouwer die democratie, onderwijs en dialoog tussen geloven bevordert.