WOII: traumaverwerking, slachtofferhulp en pensioenen

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog kregen niet alle veteranen en overlevenden van de concentratiekampen direct de hulp die zij nodig hadden. Zo bleef emotionele hulp in Nederland vaak uit en hadden niet-Europese soldaten in verschillende geallieerde legers veel minder kans op een eerlijke pensioenregeling dan blanke soldaten.

Pensioen voor veteranen in Nederland

In 1947 werd de Wet Buitengewoon Pensioen 1940-1945 aangenomen. Deze wet gaf iedere Nederlandse burger die deelgenomen had aan het Nederlandse verzet tegen de Duitse bezetter het recht op een uitkering, mits de verzetsstrijder – of een nabestaande – aantoonbaar lichamelijk of geestelijk invalide was geworden ten gevolge van dit verzet.

Veteranen en oorlogsslachtoffers

In de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog was de mentale zorg voor veteranen en overlevenden van de concentratiekampen een particuliere aangelegenheid waar de overheid zich weinig mee bemoeide. De overlevenden kregen wel direct fysieke hulp, maar men geloofde dat eventuele psychische schade met de tijd zou verdwijnen. Slachtoffers werden gestimuleerd hun trauma’s ‘gewoon te vergeten’.

Het concentratiekampsyndroom

Overlevenden van de concentratiekampen werden vaak het slachtoffer van het KZ-syndroom, ofwel concentratiekampsyndroom. Deze posttraumatische stressstoornis uit zich in zowel fysieke als emotionele klachten en kenmerkt zich onder andere door uitputting en vroegtijdige veroudering. Overlevenden probeerden vaak hun trauma’s te verdringen of te negeren, wat op termijn enkel negatieve gevolgen had. Kinderen van deze slachtoffers liepen een groot risico op het verkrijgen van een soortgelijke stressstoornis; zij worden de tweedegeneratieslachtoffers genoemd.

Psychiater Jan Bastiaans en LSD

De Nederlandse psychiater Jan Bastiaans deed een grote bijdrage aan de hulp aan overlevenden van concentratiekampen, hoewel zijn methoden zeer omstreden waren. Hij wijdde zijn onderzoek en leven aan de hulp aan slachtoffers met het KZ-syndroom. Bastiaans liet zijn patiënten tijdens de therapie de hallucinerende drug LSD gebruiken, waardoor zij hun trauma’s konden herbeleven en verwerken. Zijn patiënten waren enthousiast over de behandeling, maar zijn vakgenoten stonden niet achter deze methode. Met de invoering van de Opiumwet van 1965 werd het gebruik van LSD tijdens de therapieën verboden.

Stichting 1940 – 1945

In 1944 werd de Stichting 1940-1945 opgericht door enkele verzetsorganisaties. Toen heette de stichting officieel nog ‘Stichting 40-44’, men was er namelijk van overtuigd dat de oorlog heel snel afgelopen zou zijn. Hun doel was toen al het geven van morele en materiële steun aan oorlogsslachtoffers. Vrouwen, kinderen en invalide verzetsstrijders moesten ook na de oorlog de hulp krijgen die zij verdienden. De Stichting werd in 1947 belast met de uitvoering van de Wet Buitengewoon Pensioen 1940-1945. Door de jaren heen kreeg de stichting tevens de uitvoering van de Wet Uitkeringen Vervolgingsslachtoffers 1940-1945 (1973) en de Wet Uitkeringen Burger-Oorlogsslachtoffers (1984) onder haar beheer.

De veteranendefinitie en Landelijke Veteranendag

Pas in 1990 stelde toenmalige minister Relus ter Beek de standaard veteranendefinitie op. Vanaf dat moment wordt een Nederlandse veteraan gedefinieerd als een Nederlandse ex-militair die het Koninkrijk der Nederlanden heeft gediend onder oorlogsomstandigheden of vredesoperaties. In 1990 werd ook de Pensioen- en Uitkeringsraad opgericht, die toeziet op de rechtmatige uitkering van pensioenen voor oorlogsveteranen uit de Tweede Wereldoorlog. Sinds 2005 vindt er ieder jaar op de laatste zaterdag van juni de Landelijke Veteranendag plaats. De Nederlandse Veteranendag vindt plaats in het laatste weekend van juni, als eerbetoon voor de op 29 juni 1911 geboren oorlogsveteraan Prins Bernhard.

De Verenigde Staten en de G.I. Bill of Rights

Veteranen uit andere landen kregen te maken met verschillende pensioenregelingen. Zo werd in de Verenigde Staten de G.I. Bill of Rights ingevoerd voor de veteranen die hadden gediend in de Tweede Wereldoorlog. Zij kregen een hogere opleiding, een werkeloosheidsuitkering van een jaar en het recht om gunstige leningen aan te vragen bij de koop van een huis. De G.I. Bill droeg bij aan het ontstaan van de Amerikaanse middle class. De regelgeving had een bittere bijsmaak: niet-blanke veteranen hadden geen recht op de regeling. De Afro-Amerikaanse soldaten die hadden meegevochten in Europa kregen zo bij terugkomst in hun thuisland direct opnieuw te maken met de gevolgen van racisme. De niet-Europese soldaten die in het Britse leger hadden gediend konden eveneens geen aanspraak maken op de Britse pensioenregelingen. In Frankrijk lag het pensioen voor niet-Europeanen tenslotte tientallen procenten lager dan het pensioen van blanke Franse soldaten.

Pensioen voor slachtoffers Poolse nazigetto’s

De uitkering van pensioenen betreffende de Tweede Wereldoorlog is nog altijd actueel: begin 2015 bepaalde de Duitse Tweede Kamer nog dat overlevenden van de nazigetto’s in Polen kunnen rekenen op een pensioenregeling. Tijdens een opstand in de getto’s in 1943 kwamen 13000 Joodse Polen om het leven.