Geschiedenis van shellshock

Shellshock is een psychologische stoornis die veroorzaakt wordt door blootstelling aan de gruwelijkheden in een oorlog. Hoewel shellshock vooral bekend werd door de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog, bestaat het fenomeen al veel langer. 

Shellshock is een bijzondere vorm van het posttraumatisch stresssyndroom en is in de meest bekende gevallen een reactie op de traumatische ervaringen van een oorlog. Symptomen van shellshock zijn gevoels- en bewegingsstoornissen, slapeloosheid, angst, emotionele labiliteit, afsluiting van de omgeving en hallucinaties. 

Oorlogstrauma's van de Romeinen tot Napoleon

Dat de gruwelen van een oorlog grote effecten kunnen hebben op de menselijke psyche is al eeuwenlang bekend. De Romeinen beschreven al oorlogsnostalgie, omdat de symptomen volgens hen door heimwee veroorzaakt zouden worden. Tijdens de vele oorlogen van de negentiende eeuw werd het fenomeen steeds beter onderzocht. Enerzijds omdat de medische wetenschap zich snel ontwikkelde, maar ook omdat er veel oorlogen met steeds groter wordende legers werden uitgevochten. Daardoor werden meer mensen blootgesteld aan de gruwelen van oorlog, en werden symptomen van posttraumatische stress steeds zichtbaarder. Al werden die nog lang niet als zodanig herkend. Tijdens de Napoleontische oorlogen werd er gesproken van oorlogstrauma’s, maar tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog werden de symptomen nog altijd het meest aangezien voor iets heimwee-achtigs. 

In 1880 verscheen er een boek over het fenomeen zenuwuitputting tijdens oorlog. Dit werd echter nog niet als ziekte beschouwd, maar als een poging van bedriegers om onder het vechten uit te komen. Wel ontstond er ook een idee over een ziekte die in het Engels soldiers hart werd genoemd. Die ziekte zou te herkennen zijn aan trillende verlamde spieren en zou worden veroorzaakt door de ontploffingen van granaten. Vanaf dat moment werd er meer onderzoek gedaan naar de aandoening. In 1907 werd op een Duits congres gesproken over zenuwstoornissen die waren geobserveerd bij Russische soldaten tijdens de Russisch-Japanse Oorlog in 1905. 

Shellshock tijdens de Eerste Wereldoorlog 

Maar echt bekend werd Shellshock tijdens de Eerste Wereldoorlog. Miljoenen soldaten vochten onder barre omstandigheden in de loopgraven aan het westfront en het duurde niet lang of in de hospitaals zaten soldaten met wie fysiek niets mis was, maar die vreemde symptomen hadden, of zelfs raar gedrag vertoonden. Tinnitus (oorsuizingen), amnesie (geheugenverlies), hoofdpijn en misselijkheid, trillingen en overgevoeligheid voor geluid kwamen vaak voor, maar sommige soldaten trokken zichzelf helemaal terug en zaten wezenloos voor zich uit te staren, zonder maar op iets of iemand te reageren. Al snel werd de link gelegd met de heftige bombardementen. 

Trommelvuur

Grote artilleriebombardementen waren een kenmerk van het westfront tijdens de Eerste Wereldoorlog. Voorafgaand aan veel aanvallen werd vaak geprobeerd met grote bombardementen de loopgraven van de vijand in puin te schieten. De hoeveelheid granaatinslagen was zo groot en de explosies volgden elkaar zo snel op, dat er vaak gesproken werd van trommelvuur. En dat kon weken of zelfs maandenlang aanhouden. Al die tijd zat er voor de soldaten in de gebombardeerde loopgraven vaak niks anders op dan zich schuil te houden in kleine schuilplaatsen onder de grond, en te hopen dat er geen voltreffer op hun schuilplaats viel. De machteloosheid, angst, het lawaai en de schokgolven van de explosies vormden een combinatie die voor veel van de soldaten die zo’n bombardement heelhuids doorstonden, te veel werden. Al in december 1914 leden duizenden Britse soldaten en officieren aan shellshock. Al was dat toen nog niet onder die naam bekend. Pas in 1915 werd die term geïntroduceerd, door de Britse psycholoog Charles Myers (1873-1946). Hij deed onderzoek naar shellshock en probeerde er zo veel mogelijk voor te zorgen dat soldaten die aan shellshock leden, goed behandeld werden. 

Lafheid

Aan een goede behandeling ontbrak het in de meeste gevallen, als soldaten met shellshock überhaupt al behandeld werden. Vaak werden soldaten die aan shellshock leden uit de voorste linies gehaald, omdat zij niet meer in staat waren orders op te volgen en men vreesde dat ze andere soldaten in gevaar zouden brengen. Maar naarmate de verliezen opliepen, werd er minder subtiel omgegaan met soldaten die aan shellshock leden. Velen werden linea recta terug de loopgraven ingestuurd, anderen werden aangeklaagd voor lafheid en desertie, waar in veel gevallen de doodstraf op stond. 

Langzaam groeiende erkenning voor shellshock

Het onderzoek van Myers was dus hard nodig. Op basis van de bevindingen die hij en anderen deden, werden er verschillende hypotheses ontwikkeld over de oorzaken en behandeling van shellshock. Anderzijds werd er ook geprobeerd om shellshock juist niet als een medische aandoening te beschouwen, maar werden soldaten die aan shellshock leden door hun meerderen nog vaak als laf gezien. Pas na het bloedbad aan de Somme, waarbij tienduizenden Britse soldaten met shellshock uit de fronlinies werden gehaald, begon het tij te keren. In 1917 had het Britse leger een protocol opgesteld om soldaten zodra zij de eerste symptomen van shellshock vertoonden, uit de voorste linies te halen. Eind 1917 werd er een wet aangenomen die verbood de soldaten die leden aan shellshock te executeren zonder dat er grondig onderzoek was gedaan. Toch werd er nog op 7 november, slechts enkele dagen voor de wapenstilstand een soldaat wegens shellshock geëxecuteerd.  

Moeizaam herstel

Na de oorlog bleef shellshock veel soldaten parten spelen. De tehuizen voor mensen met een geestelijke aandoening stroomden vol met veteranen die hun lichaam, hun gedrag of allebei niet meer konden controleren. Filmpjes van mannen met ongecontroleerd trillende ledematen, of die juist met een lege gezichtsuitdrukking voor zich uit staarden, gingen toen al de wereld over. Voor de mannen die herstelden, werd de wereld na hun herstel niet veel rooskleuriger. Dat was mede te wijten aan dat men nog een onderscheid maakte tussen shellshock als verwonding of als ziekte. In het eerste geval meende men dat de symptomen veroorzaakt werden door de fysieke gevolgen van granaatinslagen waardoor men ‘gewond’ was. Maar in het laatste geval werd een soldaat lafheid, of in een gunstig geval zwakte verweten. Velen vertoonden symptomen van shellshock zonder bij een groot gevecht te zijn geweest en zodoende vielen veel getraumatiseerde soldaten na de oorlog in een zwart gat van schaamte. Velen van hen zouden nog jaren of zelfs de rest van hun leven last hebben van hun trauma's.