Kristallnacht in Duitsland

Tijdens de nacht van 9 op 10 november 1938 werd het leven voor Duitse joden op zijn kop gezet met de moord op een Duitse diplomaat. Tal van synagogen werden in brand gestoken en duizenden winkels en woningen vernield.

Voor joden verboden

Al snel nadat Adolf Hitler aan de macht was gekomen in Duitsland, werd duidelijk dat Joden niet langer welkom waren. Er verschenen borden in de straten met teksten als 'Joden niet welkom' en 'Koop niet bij Joden', waarmee het volk werd opgejut. Eind jaren dertig waren de spanningen binnen de maatschappij inmiddels zo hevig door deze treiterijen en discriminatie, dat veel joden het land probeerden te verlaten. Dit gebeurde zowel op vrijwillige als op gedwongen basis. Op 18 oktober 1938 liet Hitler meer dan twaalf duizend joden het land uitzetten, maar de vluchtelingen kwamen niet altijd meteen de grens over. Polen was bijvoorbeeld een groot probleem, omdat de Poolse autoriteiten weigerden de vluchtelingen toe te laten.

De moord op Ernst Eduard vom Rath

De zeventienjarige Herschel Grynszpan, die in Parijs woonde, kreeg op 3 november van zijn zus het bericht dat zijn familie aan de grens met Polen vaststond. Toen hij de volgende dag ook in de kranten een bericht las over deportaties van de joden vanuit Duitsland, was voor hem de maat vol. Hij kocht een pistool en liep de Duitse ambassade binnen waar hij de diplomaat Ernst Eduard vom Rath neerschoot. Dit gebeurde op 7 november 1938. Twee dagen later, op 9 november, overleed Vom Rath aan zijn verwondingen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Goebbels' haatcampagne

Joseph Goebbels greep het incident aan om de uitsluiting van joden kracht bij te zetten met een haatcampagne. Tijdens een vergadering van de NSDAP drong hij aan op maatregelen. Na zijn toespraak gaf Hitler het bevel om gewelddadige acties tegen de joden te starten, met de Kristallnacht tot gevolg. Deze Reichskristallnacht, of Novemberpogrom, vond plaats in de nacht van 9 op 10 november 1938. Overal in Duitsland werden joden aangevallen. Het geweld kwam voornamelijk van de kant van nationaal-socialistische organisaties als de Sturmabteilung (SA).

De horror, genaamd Kristallnacht

Ruim 267 synagogen werden in brand gestoken en duizenden Joodse winkels en bedrijven werden verwoest. Daarnaast werden bijna 100 joden vermoord. Alleen al in Wenen werden 4038 joodse winkels verwoest. De nacht is vernoemd naar de grote hoeveelheid glaswerk dat die avond sneuvelde. Na afloop van de Kristallnacht werden niet de Duitsers, maar de joden verantwoordelijke gesteld voor de schade die tijdens de nacht was aangericht. Ze moesten een vergoeding van 1 miljard Rijksmark betalen. Duizenden joden werden gearresteerd en naar concentratiekampen afgevoerd: Kristallnacht was dan ook het startschot van de systematische vervolging van de joden in het Duitse Rijk die werd vastgelegd tijdens de Wannseeconferentie.

Reacties op de Kristallnacht

In hoeverre steunde het Duitse volk deze pogroms? Hoewel er tijdens de Kristallnacht vrijwel niet werd ingegrepen, zijn veel historici het er over eens dat een meerderheid van de Duitsers diep geschokt was door het geweld, maar tot actie kwam het niet. Slechts in een paar kleine gevallen stond de Duitse bevolking haar Joodse medeburgers bij. In Berlijn hielden agenten onder leiding van Otto Bellgardt een knokploeg van de SA tegen toen die de Nieuwe Synagoge aan de Oranienbaumstrasse in brand wilden steken. Een ander verhaal gaat over de Neurenbergse familie Dessauer. Nadat hun interieur door een grote groep -dronken- SA-leden aan gort was geslagen, kwam een anonieme buurtbewoner te hulp en bood aan een kostbaar schilderij van de familie te restaureren. 

Buiten Duitsland waren de reacties net zo gemengd als in Duitsland zelf. In veel landen die al op meer gespannen voet met Hitlers rijk stonden, was de Kristallnacht een keerpunt. De duidelijke bemoeienis van de Nazipartij met het geweld, maakte duidelijk dat Hitler en de zijnen geweld niet schuwden. Vooral in het Britse gemenebest waren de reacties het felst. De Britse regering zette het Kindertransport op, een systeem waarbij Duitse kinderen op de vlucht, vooral Joodse kinderen, makkelijker het land in konden komen. Maar andere landen reageerden gematigder. Nederland, dat probeerde een strikte neutraliteit te handhaven en sloot in eerste instantie juist de grenzen voor Joodse vluchtelingen uit Duitsland, maar besloot later om toch meer vluchtelingen toe te laten. Andere landen riepen hun ambassadeur terug. 

De kerk

Nog veel wisselender was de reactie van de kerk. De kerk, zowel de protestantse als de katholieke, waren over het algemeen tegen de rassenideologie van de nazi's. De SA verwachtte dan ook dat er tijdens de pogroms verzet vanuit Christelijke hoek zou komen, maar dat verzet kwam niet, althans niet op een georganiseerde manier. In Lutherse kringen was er soms zelfs blijdschap om het antisemitische geweld en de nazi's zelf verwezen vaak naar Luthers antisemitische geschriften als motivatie voor de pogroms. 

Na de oorlog heeft de Lutherse kerk hier afstand van gedaan. Nog tijdens de herdenking van de Kristallnacht in 2020 gaf Scriba René de Reuver van de Protestantse Kerk in Nederland dat de houding van de protestantse kerk heeft bijgedragen aan een antisemmitsch klimaat. "Wij schoten tekort in spreken en in zwijgen, in doen en in laten, in houding en in gedachten."